कविता समजून घेताना... भाग: पंधरा

By // No comments:

बाईचं सौभाग्य

पहिलं न्हाणं आलं तेव्हा
आईनं घेतली होती भुई सारवून हिरव्यागार शेणानं
पोतरली होती चूल गढीच्या
पांढऱ्या मातीनं
अन्
पाटावर बसवून घातली होती डोक्यावरून आंघोळ
पाच सवाष्णी बोलवून भरली होती खणानारळाने ओटी
पोर वयात आल्याचा आनंद
तिच्या चेहऱ्यावर मावत नव्हता
आणि
आज आरश्यात बघितले की
पांढरं आभाळ चिरत जातं खोलवर काळीज

मळवटभरली बाई जाताना बघितली
भरदुपारी देवदर्शनाला की,
तिला बघून केवढा आनंद वाटायचा तेव्हा
आता लांबूनच देते मी तिला मनोमन आशीर्वाद
अन् माझी पडू नाही सावली तिच्यावर
म्हणून दूरूनच करते वाकडी वाट

आई म्हणायची,
बाईनं मुंड्या हातानं अन्
रिकाम्या कपाळानं करू नाही स्वयंपाकपाणी
पारोश्या अंगाने वावरू नाही घरभर
हीच सांगावांगी पुढे नेत मीही घालते आता
माझ्या पोरींना हातात बांगड्या अन्
रेखते कपाळावर लाल रंग
शेताच्या बांधावरून जाताना हात जोडून म्हणते
साती आसरांना,
येऊ नाही आपल्या वाट्याचं लिखित
लेकीबाळीच्या वाट्याला..

अर्चना डावखर-शिंदे
*

‘बाई’ या शब्दात अर्थाचे अनेक आयाम अनुस्यूत आहेत. ते सहज आहेत. जटिल आहेत. आकलनसुलभ आहेत, तेवढेच अवघडही आहेत. तर्कसंगत आहेत, तसे विसंगत आहेत. या नावाभोवती विस्मयाचे वलय आहे, तशी वैषम्याची वर्तुळे आहेत. कुतूहल आहे. कौतुक आहे. संदेह आहे, तसा स्नेह आहे. अपेक्षा आहे, तशी उपेक्षा आहे. वंदन आहे, तशी वंचनाही आहे. खरंतर परस्पर विरोधी अर्थांचे अनाकलीय गुंते तिच्या असण्या-नसण्याभोवती काळाच्या वाहत्या प्रवाहाने आणून गुंफले आहेत. नकाराचा हा काळा आणि स्वीकाराचा तो पांढरा, अशी टोकाची विभागणीही त्यात आहे. आहे आणि नाही या बिंदूंना जोडणाऱ्या संधीरेषेवर असणारा रंगही त्यात आहे. ‘बाई’ या शब्दाला परंपरेने सुघड, अवघड करता येईल तेवढे केलेच; पण त्याभोवती मर्यादांची वर्तुळे आखण्यात कोणतीही कसर राहू दिली नाही. संस्कृतीने तिच्या सामर्थ्याचे गोडवे गायले. तिच्या विजिगीषू वृत्तीचा सन्मान केला, तसे तिच्यातील ‘ती’ असण्याला गृहीत धरले आहे.

प्रज्ञेच्या वाटेने पडणारी पावले चिकित्सक विचारांच्या दिशेने प्रवास करायला प्रेरित करतात. मनात उदित होणाऱ्या कुतुहलातून माणसाने अनेक ज्ञात-अज्ञात परगण्यांचा धांडोळा घेत त्यांना मौलिकता प्रदान केली. पण जिच्या अस्तित्वाने त्याच्या अंगणात आनंद अवतीर्ण होऊ शकतो, तिला समजून घेण्यास तो कमी पडला, असे म्हटल्यास अतिशयोक्त ठरू नये. त्याच्याइतकंच तिचंही अस्तित्व नांदतं असूनही, केवळ तिचं देहाने वेगळं असणं पुरुषपणाला अस्वस्थ करीत राहिलं असावं. खरंतर आताही त्याच्या विचारांच्या वर्तुळात फार क्रांतिकारक वगैरे बदल झाले आहेत असे नाही. तिच्याठायी असणारे सर्जन तिचं सामर्थ्य सिद्ध करायला पुरेसे आहे. म्हणूनच की काय, तिच्याशी तुलना करताना पुरुष स्वतःला संभ्रमाच्या सीमारेषेवर शोधतो आहे. या संदेहामुळेच तिच्या आकांक्षांचे आकाश सीमांकित करण्याची कोणतीही संधी त्याने हातची जावू दिली नाही. तिच्याकडे निसर्गदत्त सर्जनक्षमता आहे, तशी मातीच्या उदरातून अंकुरित होणाऱ्या निर्माणाला वास्तवात आणण्याची कल्पकताही. म्हणूनच माता आणि मातीचं सामर्थ्य त्याला अचंबित करीत आलं असावं. तिच्या निर्मितीत प्रसाद, माधुर्य, ओज एकवटलं आहे. अंकुराला रूजवण्याचं सामर्थ्य निसर्गाने केवळ तिच्याठायी पेरले. म्हणूनच की काय तिच्याभोवती एक अनामिक गूढ नांदते राहिले आहे. आयुष्याचे अर्थ तिच्या असण्याशिवाय आकळत नाहीत. तिचं असणं हेच एक निर्मितीचे कारण असते. ती नांदी असते आयुष्याला नवे आयाम देणारी.

मातृत्वाच्या पथावर पडणाऱ्या पावलांच्या आणि त्याचं सुतोवाच करणाऱ्या खुणांचा अर्थ कवयित्री या कवितेतून शोधतात. भविष्याच्या पटलावर कोरल्या जाणाऱ्या निर्माणाचा अन् त्यातून उगवून येणाऱ्या सातत्याचा अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. बाईच्या जगण्याला पूर्णत्व देणारा क्षण संवेदनशील अंत:करणाने शब्दांकित करतात. परंपरेच्या चौकटीत कोरलेल्या संकेतांनी ‘बाईपण’ समजून घेतात. नियतीने म्हणा किंवा निसर्गाने, काहीही म्हटले तरी अर्थ एकूण एकच. अंकुराला रुजवण्याचे प्राक्तन नियतीने केवळ ‘तिच्या’ ललाटी लेखांकित केलं आहे. ही जाणिव सोबत घेऊन सर्जनाच्या या सोहळ्याला आत्मीय अनुबंधातून समजून घेताना कवयित्री ‘बाई’ शब्दामागे असणारे अर्थ शोधत राहतात.  

निरागसपणाचे बोट धरून काळाच्या संगतीने चालणारा तिचा अल्लड प्रवास आयुष्यातील एक वळण पार करून ‘बाईपण’ देणाऱ्या वाटेवर येऊन विसावतो. तिच्या आकांक्षांना गगन देणारे निसर्गाचे चक्र तिच्यातील पूर्णत्वाला अंकित करते. तिचं ‘बाई’ असणं अधोरेखित करणारा हा क्षण. मनात अगणित स्वप्ने रुजवणारा. म्हणूनच की काय तो आस्थेचे अनेक अनुबंध आपल्यासोबत घेऊन येतो. कृषीसंस्कृतीत रुजण्याला केवळ उगवण्यापुरते अर्थ नाहीत. त्यात सातत्य आहे. संयोग आहे. साक्षात्कार आहे. रुजणे, अंकुरणे, वाढणे, वाढवणे आहे. मातीच्या कुशीत दडलेल्या बीजाला अंकुरण्यात अर्थपूर्णता लाभते. जी गोष्ट भुईची, तीच बाईचीही. दोन्हींच्या ठायी अंकुरणे आहे. म्हणून त्याचा सोहळा साजरा करणे संस्कृतीने कृतज्ञभावाने जपलेलं संचित आहे. पावसाच्या पहिल्या सरींना साद देत माती उगवून येण्याचा सांगावा घेऊन येते. तसा बाईच्या आयुष्याला पूर्णत्व देणारा हा क्षण तिच्यातील सर्जनाच्या बिंदूत सामावलेला असल्याने त्याला भावनिक पातळीवर जोडले गेले असावे.

वयात आल्याचं आवतन घेऊन आयुष्याच्या दारावर दस्तक देणारा क्षण तिच्या मनात आकांक्षांची अनेक बीजं पेरतो. संक्रमणाच्या रेषा पार करून आलेला हा आनंद आईशिवाय आणखी कोणाला उत्कटतेने कळू शकतो? त्या क्षणाला सजवण्यात, साजरा करण्यात तिला कृतार्थ वाटते. आयुष्याचे सर्जक अर्थ तिला त्यात दिसू लागतात. त्या क्षणांना वेचण्याची तयारी म्हणून तिने भुई शेणाने सारवून घेतली. चूल मातीने पोतरून घेतली. पोरीला पाटावर बसवून सुस्नात अंघोळ घातली. ज्यांची कूस उजवली आहे, त्यां सवाष्णींच्या हातांनी औक्षण करताना, खणानारळाने ओटी भरताना, पोर वयात आल्याचं समाधान तिच्या चेहऱ्यावरून ओसंडून वाहतं. बाई म्हणून जगण्याला पूर्णत्वाची चौकट लाभत असल्याचे समाधान तिच्या प्रत्येक कृतीत सामावते. रुजण्याचे अर्थ तिला लेकीच्या आयुष्याच्या या वळणावर नव्याने गवसतात. रुजण्याचे संकेत, उगवण्याचे संदर्भ ती त्यात कोरून घेते.

वयात येतानाचा तिचा सगळ्यात प्रिय सवंगडी असतो आरसा. तिच्या निकट सहवासाचा हा धनी. त्याच्याशी हितगुज करताना ती हरकून जाते. आपणच आपल्याला पाहताना मोहरून येते. चेहऱ्याचा चंद्र कितीदा तेथून उगवून आलेला पाहते. तरीही पुन्हापुन्हा नव्याने शोधत असते त्याला. त्याच्या बिलोरी कवडशांशी खेळत राहते उगीच. मनाचं आसमंत असंख्य चांदण्यांनी भरून घेते. ललाटी कोरलेला कुंकवाचा चंद्र साक्ष असतो तिच्या सुभाग्याची. खूण असते सौभाग्याची. अहेवपण तिची आकांक्षा असते. कुंकवाच्या वर्तुळात तिच्या आयुष्याची सगळी सूत्रे सामावलेली असतात. काळाच्या आघाताने या सौख्याला ग्रहण लागते, तेव्हा तोच आरसा काळीज कापत जातो. अहेवपण तिच्या आयुष्याच्या सार्थकतेचे परिमाण असते. कुंकवाच्या रंगाने भरलेलं आभाळ भावनांचे मेघ घेऊन वाहत राहतं तिच्या जगण्यातून. त्याचे रंग विरले की, तेच आभाळ तिला नकोसे होते. पांढरं कपाळ स्वप्नातही नसावं, म्हणून रोजच नियंत्याकडे कामना करीत असते. मळवटभरली बाई भरदुपारी देवदर्शनाला जाताना बघितली की, तिला बघून केवढा आनंद वाटायचा तेव्हा. सवाष्ण असण्याचे सगळे संकेत आनंदाचं अभिधान बनून विहरत राहायचे वाऱ्यासोबत तिच्या अवतीभोवती. दुर्दैवाच्या आघाताने तिचं सौभाग्य प्राक्तनाच्या वावटळीत सापडतं अन् क्षणात आयुष्याचे सगळे संदर्भ बदलतात. सैरभैर झालेल्या ढगांनी चुकल्या वाटेने निघून गेल्यानंतर आभाळ सुने सुने वाटावे तसे. पांढऱ्या कपाळासह कोणासमोर जाणेही तिला नको होते. आपली सावली कोण्या सौभाग्यवतीवर पडू नये, म्हणून दूरूनच वाट वाकडी करते.

आईच्या मनात सौभाग्याची संकल्पित चित्रे कोरली आहेत. तिच्या मनी विलसणारे सुभाग्य हातातील काकणांच्या आवाजाचा साज चढवून किणकिणते. कपाळावरचा कुंकवाचा रंग केवळ अहेवपण अधोरेखित नाही करत, तर त्या वर्तुळात तिच्या आयुष्याच्या कहाण्या कोरल्या गेल्या आहेत. काकणे, कुंकूशिवाय स्वयंपाक करून नये. हे कोणीतरी रुजवलेले संकेत मुलगीही पुढे नेते आहे, कळतं नकळत. कदाचित तिचं कपाळ अहेवपण गोंदून नांदणे नियतीला नको असेल. सुन्या कपाळाच्या वेदना तिने मनाच्या मातीत गाडून टाकल्या असल्या, तरी आठवणींच्या सरींसोबत त्या उगवून येतात. जखमांवर धरलेल्या खपल्या निघून वाहू लागतात. आपल्या लेकींच्या जगण्यात असे प्राक्तनभोग असू नयेत, ही भीती तिच्या मनाला कासावीस करते. शेताच्या बांधावरून जातांना हात जोडून साती आसरांना आपल्या वाट्याचं विधिलिखित लेकींच्या नशिबी येऊ नये म्हणून मागणे मागते.

ती आयुष्याच्या वाटेवरून प्रवास करीत राहते, अंतर्यामी आस्थेचे अनुबंध कोरून घेत. तरीही तिच्याभोवती मर्यादांची कुंपणे का घातली गेली असतील? प्रघातनीतीच्या परिघात का बंदिस्त केलं असेल तिला? तिच्या परिघाला का सीमित केले गेले असेल? ती ‘बाई’ आहे म्हणून? खरंतर हे प्रश्न अनेक वर्षांपासून कितीतरी मानिनींच्या मनावर आघात करीत आहेत. त्यांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करूनही तिच्या हाती फार काही का लागत नसावं? रूढी, परंपरांचे संकेत पेरून संस्कृतीच्या प्रवाहाने तिचा पैस का कमी केला असेल? तिच्या असण्याला सीमित करणारा विचार परंपरांच्या पात्रातून वाहतो आहे. कधी संस्कृतीने दिलेल्या संचिताच्या झुली पांघरून. कधी संस्कारांचे फेटे परिधान करून. तो सहजी बदलणार नाही. विज्ञानतंत्रज्ञानाने प्रगतीची आभाळ उंची गाठली असली, तरी परंपरांचा प्रवाह काही सहज आटत नसतो.

लोकरुढींचा पगडा मनावरून सहजी मिटत नसतो. कदाचित त्यामागे घडलेल्या आघातांनी आलेली हतबलता असेल किंवा प्रवाहाच्या विरोधात निघण्याचा धीर नसेल. कारणे काही असोत. तिच्या ‘बाई’ असण्याचे अर्थ संस्कृतीप्रणीत संकेतांनी सीमांकित केलेल्या चौकटीत आणून अधिष्ठित केले आणि सांभाळलेही जातायेत. या सीमांचं उल्लंघन करू पाहणारे असंख्य अगतिक आवाज आक्रंदनाच्या आवर्तात हरवले आहेत. हा प्रवाह जसा रूढीपरंपरांचा आहे, तसा परंपराप्रिय विचारांना प्रमाण मानण्याचासुद्धा आहे. तसाच नारी देह घेऊन जगण्याचाही आहे. परंपरेने बंदिस्त केलेलं जगणं जगणारी मानिनी व्यवस्थेच्या वर्तुळात नियतीनिर्मित, परिस्थितीनिर्मित आघात सहन करीत राहते. आत्मशोध घेत नव्या क्षितिजांकडे निघू पाहते; व्यवस्थेच्या खुंट्याशी करकचून बांधलेलं जगणं सोबत घेऊन, फाटलेल्या आभाळाला टाके घालण्याचा प्रयत्न करीत. सारं काही सहन करून पापण्याआड पाणी लपवत, कधी गळ्यातले हुंदके गळ्यातच गिळून आयुष्याचा उसवलेला पट सांधते आहे, सावरते आहे, आवरते आहे. आपल्या नशिबी असणारे भोग निदान भविष्यात उमलणाऱ्या आयुष्यात नसावेत या आशेने चालते आहे. पदरी पडलेलं भागधेय सोबतीला घेऊन, भाग्य बदलण्याच्या कांक्षेने.
चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: चौदा

By // No comments:

 
गुऱ्हाळ

यंदाची उचल पोरीचं लगीन करायला
मागील उचल अधिक यंदाची उचल
शिलकीची वजाबाकी वाढतच जायची
भूक शिल्लक ठेऊन
सन वार न्हायपण ऊसतोडीची वाट
आणि मुकादमाची उचल
भुकेच्या मुक्कामी पोचायची न्हाय

धडूतं एखादं, हातराया बारदाणी,
काटवट, तवा, पाण्याची घागर आणि लाकडी पेटी
हाच काय तो रिता रिता संसार गाठीला बांधून
भूक गारठून जावी असं जगणं
परतून जातांना गावकुसात
भूक उपाशीच

भुकेलाही भूक असते बरं
जशी तहानेला पाण्याची
माणसाला श्वासाची
मातीला नात्यांची
फुलांना सुगंधाची
पायांना उंबऱ्याची
आणि देहाला देहाची तशी

पाल्हा पाचोळ्याचं जीणं
नाही वेदनांना उणं
जसं ऊस गेल्यावर
होतं शिवाराचं गाणं
आणि गुऱ्हाळाचं
चुलवाणात हताश
होऊन खोल खोल बघणं

प्रा. सुनिल तोरणे
*

माणूस शब्दाभोवती अर्थाचे जसे अनेक आयाम असतात, तसे त्याच्या जगण्याभोवती अनेक प्रश्नचिन्हेही अंकित झालेली असतात. मर्यादांची वर्तुळे असतात. तशी संकल्पित सुखांची चित्रेही असतात. आनंदाची तीर्थे असतात, तशी अपेक्षाभंगाची दुःखेही असतात. आस्थेचे अनुबंध असतात, तसे उपेक्षेचे, वंचनेचे आघातही असतात. भावनांचा कल्लोळ असतो. आकांक्षांचे हरवणे, स्वप्नांचे तुटणे असते. तरीही उमेदीचा एक हलकासा कवडसा मनाच्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात आस ठेवून असतो. काळाचे धक्के झेलत तो भिडत असतो काळोखाशी, उद्याच्या प्रतीक्षेत. आयुष्यात संगती असते, तशी विसंगतीही असतेच. एकीकडे लक्ष्मीलाही आपल्या वैभवावर संदेह व्हावा अशी परिस्थिती, तर दुसरीकडे जगण्याचे पोत विटलेले आणि पावलोपावली पेच वाढत चाललेलेही दिसतात.

काळाचे हात धरून धावणाऱ्या जगण्याची गती वाढली, पण आयुष्याचा गुंताही अनाकलीय होत आहे. कोलाहलात वेदनांचे आवाज हरवत आहेत. आकांक्षा करपत आहेत. आयुष्याच्या प्रतलावर पसरलेल्या छाया अधिक गडद होत आहेत. प्रगतीच्या परिभाषा पांघरून चालत आलेले परिवर्तन संदेहाच्या सीमारेषेवर उभं करीत आहे. परिस्थितीच्या आवर्तात सापडलेली माणसं अस्वस्थ वणवण घेऊन भटकत आहेत, समाधानाची परिमाणे अंकित करणाऱ्या वाटा शोधत. पण जगण्याचे तिढे आणि आयुष्याचे गुंते काही सुटत नाहीयेत. व्यवस्थेच्या चौकटी अभ्येद्यच आहेत. आघात करूनही त्यांचा टवकासुद्धा उडत नाहीये. मूठभर लोकांच्या खिशात आलेल्या पैशाने देशाला महासत्ता होण्याची स्वप्ने येत आहेत. पण सामान्यांच्या स्वप्नांची वाताहत होते आहे. वाताहतीच्या वार्ता घडतात. माणसे मात्र परिस्थितीच्या चौकटीत अडकून पडतात. व्यवस्थानिर्मित चौकटींचा शोध ही कविता घेऊ पाहते. शब्द आतून येतात, तेव्हा नुसते अर्थच नाही, तर आस्थेचे अनुबंधही त्यासोबत वाहत येतात. काहीतरी सुटलेलं, निसटलेलं कवी त्यात शोधत रहातो. वंचितांच्या वेदनेला घेऊन ही कविता वाहत राहते, संवेदनांचे तीर धरून; मनाचे किनारे कोरत. आत्मशोध घेणाऱ्यांच्या जगण्यातल्या संगतीची समीकरणे शोधू पाहते.

शिक्षण झाले, त्यातून स्व शोधण्याइतपत जाणीव आली; पण शोषण काही संपले नाही. सामान्य माणूस आहे तेथेच आहे. जगण्यासाठी भटकंती आणि कर्जासाठी भिक्षांदेही अनेकांचे भागधेय होत आहे. कष्टांवर श्रद्धा ठेवून काम करणाऱ्यांच्या आयुष्यातलं साचलेपण काही संपत नाही. प्रत्येक हंगामाआधी दिसणारं हे दृश्य काही केल्या बदलत नाहीये. वर्षानुवर्षे दिसणाऱ्या या चित्राच्या ना रेषा बदलल्यात, ना रंग. पण चौकट मात्र अबाधित आहे. घेतलेल्या कर्जाचं ओझं डोक्यावरून उतरवता आले नाही, म्हणून आणखी नवे कर्ज. एक उचल घ्यायची. तिच्या फेडीसाठी अख्खा हंगाम राबराब राबायचं. आयुष्याच्या बदलणाऱ्या अर्थांची गणिते आखायची. स्वप्ने पहायची. आस लावून बसायचं. पण सुखांचा सांगावा घेऊन येणारे ऋतू काही अंगणी येत नाहीत. यांच्या जगापासून आणि जगण्यातून कोसो दूर उभे आहेत ते. अखंड सायास-प्रयास करूनही पर्याप्त मार्ग काही हाती लागत नाहीत. शिलकीची वजाबाकी वाढत जाते, पण बेरजेचे अर्थ विशद करणारी उत्तरे शोधूनही हाती नाही लागत. जगण्यातून कर्जच काय, पण भूकही वजा होत नाही ती नाहीच.

आयुष्य अनेक जबाबदाऱ्यांना सोबत घेऊन येते. जबाबदाऱ्या प्रश्न. प्रश्न वणवण अन् वणवण अगतिकता. जगण्याशी किती झटायचे? हा एक प्रश्न आयुष्यात कायमच वसतीला असतो. हंगाम येतात अन् जातात, पण यांच्या आयुष्याचा हंगाम कधी बहरत नाही. ऋतू काळाचा हात धरून निघतात. पुढच्या वळणावर विसावतात. पण जगण्याला कधी मोहर आलाच नाही. सगळेच प्रश्न काही सारखे नसतात. त्यांना काळसंगत, परिस्थितीसापेक्ष अर्थ असतात, याबाबत संदेह असण्याचे कारण नाही. कष्टकऱ्यांच्या आयुष्यात रुतलेल्या प्रश्नांना अनेक कंगोरे आहेत. ऊसाचे बहरलेले मळे अनेकांच्या आयुष्यात साखर पेरत असतीलही, पण ऊसतोड करणाऱ्यांची आयुष्ये कधी गोड झालीच नाहीत. रसरसून जगणं कोणाच्या वाट्याला आले असेल, ते येवो. पण परिस्थितीच्या चक्रात फिरताना ज्यांच्या आयुष्याचं पाचट झालं त्यांचं काय? गुऱ्हाळ कदाचित जगण्याचे आयाम अर्थपूर्ण करण्याचा मार्ग असेलही, पण त्याच्या धगीत अनेक आयुष्ये करपून गेली. त्यांचं कोरडं होत जाणं कोणाला दिसतच नसेल का?

ऊसतोडीची वाट आणि मुकादमाकडून मिळणाऱ्या उचलची प्रतीक्षा; ऊसतोड करणाऱ्यांच्या आयुष्यात नियतीने कोरलेले अभिलेख आहेत की काय, माहीत नाही. पण प्रत्येकवर्षी गरजेपोटी उचल घ्यावी लागते. ती येते तशी अनेक वाटांनी निघूनही जाते. देणे वाढत राहते. पण पोटात आग पेरणाऱ्या भुकेपर्यंत तिला काही पोहचता येत नाही. सुखी संसार शब्दाची परिभाषा अवगत असणाऱ्यां सुखवस्तू लोकांना पाठीवर बिऱ्हाड घेऊन निघालेल्यांची वणवण आकळणे खरंच अशक्य असतं का? माहीत नाही. पण घरात आणून अंथरलेल्या सुविधांवर लाखो रुपये उधळणारे मनाजोगती एखादी गोष्ट नाही म्हणून अस्वस्थ होतात. भिंतीना रंग कोणता द्यावा याचा दहावेळा विचार करतात. खिडकीचे पडदे आणि भिंतींच्या रंगांची संगती कशी साधता येईल, या विचाराने विचलित होणारी माणसे अंगावर ल्यायला एखादं धडूतं अन् अंथरायला लागणाऱ्या घोंगडीचा आयुष्यातला अर्थ आणि अभावाच्या जगण्याचं समीकरण समजू शकत नसतील का? दारिद्र्य सोबत घेऊन अंधाराच्या संगतीने चतकोर कवडसे शोधायला निघालेली माणसे काळोख घेऊन जगतात. पोट माणसाला कसरती करायला लावते. माणसांनीच नाही तर भुकेनेही गारठून जावं असं हे जगणं. नियतीशी अहर्निश संघर्ष करूनही कर्ज आणि त्या कर्जाला अबाधित ठेवणारी भूक कायमच सोबतीला असते. जातांना ती पोटाला बांधून घेऊन जाणं आणि परतताना तशीच घेऊन येणं काही सुटत नाही.

खरंतर भूक भूकच असते, ती देहाची असो अथवा मनाची. एक शाश्वत सत्य दिमतीला घेऊन आयुष्यात नांदत असते ती. तिची पूर्ती होणं मानसिक समाधानाची अनुभूती असेलही, पण तिचं असणं कसं नाकारता येईल? ती आसक्ती असते. सोस असतो. असोशी असते. आपणच आपल्याला ओळखून घेण्याची. माणसाला श्वासांची, तहानेला पाण्याची, फुलांना गंधाची, पायांना उंबऱ्याची, तशी पोटाला भाकरीची. भूक कोणतीही असू द्या तिचे पाश आयुष्याला वेढून असतात. पण भाकरीच्या भुकेला सरसकट परिमाणांच्या परिभाषेच्या चौकटीत कसे कोंडता येईल? जगण्याचे सगळे प्रवाह भाकरीजवळच येऊन थांबतात.

पालापाचोळ्यासारखं जगणं काही माणसाचं प्राक्तन नसावं; पण परिस्थितीच अशा वळणावर आणून उभे करते की, तिच्या आवर्तात जगणं भिरभिरत राहतं. जगण्यात प्रश्नांची कमतरता अन् समस्यांची वानवा कधी नसते? वेदनांना सोबत घेऊन घडणारा हा प्रवास नव्या दुःखांना जन्म देत असतो. भूक उगवून येते नव्याने रोजच. अंकुरतात अनेक प्रश्न तिच्यासोबत. शेतात भराला आलेला ऊस मूठभरांच्या पदरी समृद्धीचं दान टाकून जातो. सुखांच्या वाटांवर वावरताना शिवार आनंद पांघरून नांदतं. जगण्याचं गाणं होतं. चैतन्याचे मळे फुलत राहतात, सौख्याचा गंध घेऊन वाहणाऱ्या वाऱ्यासोबत. गुऱ्हाळ धगधगते ठेवणारे हात मात्र हताशपणे पसरत राहतात प्रत्येक हंगामाला याचकांसारखे. हंगाम संपतो. पडाव पांगतात. गुऱ्हाळाचे विझलेले निखारे राख पांघरून घेतात. राबणारे हात ठसठसणारं दुःख उरात घेऊन पहुडतात. निदान पुढच्या हंगामात आपल्या अस्तित्वाचे कंगोरे हाती लागतील या आशेने. खोल अंधारात दडलेल्या उद्याचे कवडसे शोधत.    

टिकून राहण्याचे प्रश्न अवघड होतात, तेव्हा आस्थेचे पाश तटातटा तुटतात. उसवलेल्या जगण्याचे धागे सुटत जातात. जीव तुटतो. केवळ पंचवीसतीस हजाराच्या कर्जासाठी कोणी विकल जीव वेठीस धरला जातो. तेव्हा आसपास कुठेतरी भोजनावळीच्या हजाराच्या पत्रावळी उठत असतात. या परिस्थितीला आपण सम्यक वगैरे म्हणावं तरी कसं? काहींच्या वाट्याला सगळंच काही असावं आणि काहींच्या जगण्यात काहीच नसावं का? माणसांना प्रश्न काही नवे नाहीत. ते कालही होते, आजही आहेत आणि उद्याही असणार आहेत. त्यांचं रूप मात्र पालटलं आहे. देशाचं दरडोई उत्पन्न वाढलं, पण दरडोई संवेदनशीलता कमी होत आहे. मला काय त्याचं, हा संकुचित विचार जगण्याचा पोत असू शकत नाही. खिशात खुळखुळणारा पैसा आणि त्याच्या आवाजाने वेडावणारे मन, म्हणजे सगळंच काही असत नाही. बंगला, गाडी, माडी यातच सौख्य सामावलं असेल, तर पुस्तकातली प्रतिज्ञा शाळेत शिकण्यापुरतीच उरते.

विश्वाच्या वर्तुळातून माणूस वजा केला तर मागे काय उरेल? या प्रश्नाचं उत्तरही एक मोठं वर्तुळ हेच असेल. माणसाला हे ठाऊक आहे. उत्तर शोधण्याच्या पायऱ्या प्रत्येकाच्या वेगळ्या असल्या, तरी अंतिमतः भोवतालच्या वर्तुळाला विश्वरूप देणारा एक घटक विश्वात आहे, तो माणूस. माणसाइतकं कुरूप कोणीही नाही अन् सुंदर काहीही नाही. ग्लोबल पसाऱ्याच्या वार्ता करणाऱ्यांना ओंजळभर लोकल समस्यांचे आकलन होत नसेल, तर दोष कुणाचा? संस्कृती, संस्कार, परंपरांचे उदात्तीकरण होतांना माहितीच्या फाईल्सनी फोल्डर्स गच्च भरत आहेत, पण मूल्यांचा डाटा करप्ट होत आहे, त्याचं काय? आसपास सुखांची कृत्रिम बेटे तयार होत आहेत. दुभंगत जाणारी मने आणि ध्वस्त होत जाणारं आयुष्य नियतीचे अभिलेख ठरू पाहत आहेत. काळाचे बरेवाईट ओरखडे संवेदनशील मनावर ओढले जातातचं. अशा बहुपेडी पेचानां ओंजळीत पकडणारी कविता अनुभव बनून येत असेल, तर तेही कालसंगतच असते. परिस्थिती परिवर्तनाचे प्रयोग करावे लागतात. पर्याप्त पर्याय हाती लागत नसतील, तर सूत्रे बदलावी लागतात. अंधारलेल्या दिशांची सोबत घडताना वाटा हरवत जाणं नियतीनिर्मित प्राक्तन नसून परिस्थितीशरण अगतिकता असते, नाही का?
चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: १३

By // No comments:

पासबुक

घरातल्या जुन्या पेटीत
कप्प्यात
एक पासबुक असायचं
बापाच्या नावाचं

निळ्या रंगाचं कव्हर
लक्ष्मीचं चित्र
नि सोनेरी अक्षरात
देना बँक लिहिलेलं

कुतूहलापोटी
कधी-कधी पेटी उघडायचो
नि पासबुक चाळायचो
एकटाच

एक नोंद दिसायची
आठेक वर्षांपूर्वीची
पाच हजार जमा होऊन
चार नऊशे काढल्याची

शंभर
शिल्लक दाखवणारी
ती नोंद
काळाच्या माऱ्यानं
पुसट होत चाललेली

बापला
विचारलं तर सांगायचा
कर्ज काढल्याचं
नि सातबाऱ्यावर बोजा चढल्याचं

पुढं ते पासबुक जीर्ण होत गेलं
कुठल्याही नोंदीविना
नि गुडूप झालं
काळाच्या उदरात

उरला फक्त बोजा
जीवाला घोर लावणारा
बापाच्या उरावर
आयुष्यभर

- दा. रा. खांदवे
*

शेती, शेतकरी या शब्दांभोवती अर्थांचे अनेक दृश्य-अदृश्य वलये आहेत. कुणाला हे जगण्याचे स्त्रोत वाटतात, कुणाला त्यात अस्तित्वाचे अनुबंध दिसतात. तर कुणाला आयुष्याचे आदिबंध त्यात अनुस्यूत असल्याचे वाटते. कोणाला काय वाटावे, हा भाग तसा गौण. सगळ्याच गोष्टी दिसतात तशा असतात का? असतात तशाच आयुष्यात असतात का? कदाचित नाहीच. एखाद्या गोष्टीची दर्शनी बाजू सहजपणे प्रत्ययास येते, म्हणून असेलही तसे. पण न दिसणाऱ्या बाजूच्या शक्यता अनेक परस्पर विरोधी अर्थांना आपल्यात सामावून असतात. हेही वास्तवच.

आपल्याकडे शेतीविषयी एकतर कुतूहलाने बोलले जाते किंवा चिंतेने. पण हा विषय चिंतनाच्या पातळीवर येतो, तेव्हा स्वीकार-नकाराच्या बिंदूवर येऊन थांबतो. लाखांचा पोशिंदा, बळीराजा, शेतकरीराजा हे कौतुकाचे शब्द शेतकऱ्यांविषयी बोलताना आवर्जून वापरले जातात. कदाचित तो तसा असेलही कधीकाळी. वेगाने बदलत जाणाऱ्या परिस्थितीत त्या शब्दांच्या अर्थांची प्रयोजने तशीच अबाधित आहेत का? विचारा कुणालाही शेती कसायला तुम्ही अगत्याने उत्सुक आहात का म्हणून? सगळी हयात शेतीमातीत व्यतीत करणाऱ्या कोणालाही विचारा, तुझ्या आयुष्याची कमाई काय? त्याचं उत्तर ऐकून कोणाला शेतकरी म्हणून जगण्यात सुख सामावलं आहे, असे वाटत असेल तर प्रश्नच संपले. शब्दांची सोबत करीत येणाऱ्या अर्थांचे आणि जमिनीवर असणाऱ्या अर्थांचे वास्तव दोन ध्रुवांइतक्या अंतरावर असते. खूप मोठा समूह या यातनातून मुक्तीचा मार्ग शोधत असल्याचे नजरेचा कोन थोडा वळवला तरी दिसेल. बहुतेक सगळ्यांनाच सुटका हवीय यातून. थांबले आहेत, त्यांच्या हाती विकल्प नाहीत म्हणून. परिस्थितीपासून पलायन करता येत नाही अन् जगणं टाकून देता येत नाही, म्हणून ही माणसे नियतीने आखून दिलेल्या वर्तुळाभोवती प्रदक्षिणा करत आहेत. पर्याय असते, तर ही माणसे दैवाधीन जगण्याच्या वर्तुळात वसतीला राहिली असती का?

कोणताही व्यवसाय बेरजेची गणिते आखून आयुष्याच्या चौकटीत आणून रुजवला जातो. कदाचित शेती हा एकमेव व्यवसाय असा असेल, जेथे बेरजेची चिन्हे जगण्याच्या गणितातून आधीच वजा झालेली असतात. परिस्थितीशी अहोरात्र झटाझोंबी घेऊनही हाती लागणारं उत्तर शून्यचं असेल, तर या यांनी जगायचं कोणत्या आशेवर? कसं? प्रश्नाची गर्दी वाढत जाते. जगणंच प्रश्न होतं, तेव्हा उत्तरांचे अंक कुठून जुळवून आणावेत? आस्थेचा ओलावा घेऊन वाहणारे प्रवाह आटत जातात. मागे उरतात फक्त काठ कोरणाऱ्या खुणा अन् त्यांचे ठसे गोंदवून घेतलेले किनारे.

आशेचा बरीकसाही कवडसा कुठून डोकावत नसेल, तर आयुष्याची आसक्ती उरावीच किती? पर्याय नसलेला, परिस्थितीसमोर हरलेला कोणीतरी जीव विकल होऊन डोळ्यात गोठलेल्या वांझोट्या स्वप्नांना सोबत घेऊन डोळे कायमचे मिटून घेतो. एवढ्या टोकाचा निर्णय का घेत असावा तो? त्याच्या कृतीचे अनेक अर्थ शोधले जातात. घटनेचे अन्वयार्थ लावले जातात. माध्यमांच्या रकान्यातून कारणे तपासून पाहिली जातात. पुस्तकी अभ्यासातून विश्लेषण करून बातमीच्या चौकटीत सांगितले जातात. तर्कांवर आधारित शब्दांचा धुरळा उठतो. चर्चांचे फड रंगतात. धूळ बसते. चर्चेचे ध्वनी विरतात. परत आहे ते दिसायला लागतं. त्याचं जगणं, मरणं आहे तेथेच, तसेच उरते. जगणं महाग अन् मरणं स्वस्त झालं आहे, म्हणून तो या निर्णयाप्रत पोहचतो का? संकटांशी दोन हात करायची जन्मापासून ज्याला सवय आहे, तो संकटांसमोर असा एकाएकी कसा हात टेकू शकतो?

जगणंच जुगार झालं असेल तर त्याने काय करावे? कधी व्यवस्थेने मांडलेल्या खेळात आपले पत्ते टाकतो. कधी निसर्गासोबत पुढची चाल चालतो. कधी आपणच आपल्याला डावावर लावत असतो. आसमानी-सुलतानी संकटांशी झुंजत राहतो. एवढं करूनही फेकलेले पत्ते त्याला दगा देत असतील, तर त्याने नेमके काय करावे? आयुष्याला पणाला लावून किती जुगार खेळावा? शेतात एक दाणा पेरला की, हजार दाणे हाती येतात असं म्हणतात. हे खरेच. तो याच विश्वासाने पावसाच्या पहिल्या सरींसरशी काळ्या मातीत हिरवी स्वप्ने पेरत असतो, उगवून येण्यासाठी. पण करपण्याचा शापच नियतीने त्याच्या ललाटी अभिलेखित केला असेल, तर त्याने कोणत्या क्षितिजाला दान मागावे? खात्री नसल्याचे माहीत असूनही, केवळ आशेच्या धाग्यांना हाती घेत तो जगण्याची जमापुंजी मातीत टाकत असेल आणि उत्पादन खर्चही हाती लागत नसेल, तर कोणाकडे पाहावे? नियतीच्या न्यायचे, व्यवस्थेच्या नीतीचे गोडवे गात सुमने उधळावेत का? सगळीकडे अंधारून आल्यावर कोणत्या दिशांकडे मुक्ती मागावी? एकवटलेला सगळाच धीर सुटतो, तेव्हा जगण्यात उरतेच काय?

वेगवेगळ्या विषयातील तज्ज्ञ शेतकऱ्यांच्या बिकट परिस्थितीची कारणे शोधतात. सांगतात. मांडतात. सामाजिक, संख्याशास्त्रीय अभ्यासातून कागदांवर आकडे अंकित होतात. अहवाल सादर होतात. समित्या गठीत होतात. सगळं करूनही त्याच्या आयुष्यात आनंदाचा एखादा कवडसा का अवतीर्ण होत नसेल? त्याच्या दुरवस्थेचे कारण अडाणीपणात सामावले असल्याचं कुणी सांगतो. कुणी व्यसनाधीनता कारण असल्याचा शोध लावतो. कुणी उधळपट्टी करण्याच्या वृत्तीत त्याच्या हतबुद्ध प्राक्तनाच्या रेषा लपल्याचे सांगतो. खरंतर ही सगळी बौद्धिक विलसिते आहेत, जमिनीवरचे वास्तव वातानुकूलित यंत्रणेच्या आल्हाददायक गारव्यात कसे बरे आकळावे?

बांधावर उभं राहून शेतकऱ्याच्या आयुष्याचा अर्थ आणि मातीचे अर्थशास्त्र शोधणारे शेतीमातीचं जगणं तोलामोलाचं असल्याचे सांगतात. अशी कोणती सूत्रे वापरून या जगण्याचं मोल यांना आकळत असेल? समजा असलं तसं मोलाचं, तर शेतीपासून विलग होण्याचा मार्ग शेतकरी का शोधतो आहे? कवडीमोल भावाने घेतलेल्या जमिनी लाखोच्या व्यवहाराने दुसऱ्या हाती सोपवणाऱ्यांना कदाचित त्याचं मोल मिळत असेलही. शेतकऱ्याला हे कळतच नसेल का? यांना असे कोणते शेतीशास्त्र अवगत असते, जे सतत बेरजेची गणिते करत असते? जमीन बळकावणारे मोठे होतात. पण ज्यांच्या हातून ती गेली त्यांच्या आयुष्यातून जगणं वजा होत जातं, त्याचं काय? याचा कधी संवेदना जाग्या ठेऊन विचार करणार आहोत का? विकासाच्या गोंडस नावाने जमिनी घेतल्या जात असतील, अल्प मोबदला देवून ती सोडण्यास भाग पाडले जात असेल, तर त्याने काय करावे? खरंतर ही अश्मयुगीन व्यवस्था जगण्यातून काढणे काय अवघड आहे? वार्ता कल्याणकारी राज्याच्या करायच्या आणि मूठभरांच्या कल्याणाची व्यवस्था करायची, याला व्यवस्थेचं सम्यक सूत्र म्हणावं का? धोरणे आखणाऱ्या सभांचे आखाडे बनतात. शेतकरी मात्र आक्रसत जातो प्रत्येक हंगामात. त्याच्या मरणाला थांबवणारं धोरण काही हाती लागत नाही. एकीकडे हरितक्रांती, धवलक्रांती, नीलक्रांतीच्या वार्ता करायच्या अन् क्रांतीची वर्तुळे आपल्यापुरती राखायची? याला विपर्यास नाही तर काय म्हणायचे?

नेमेचि येतो मग पावसाळा तसे हवामानाचे अंदाज दरवर्षी येतात. आकड्यांचा खेळ सुरु होतो. पावसाळा शेतकऱ्यासाठी आयुष्याचं मलूल रोपटं जगवणारा, आणि आकांक्षाना जागवणारा. आशेची बीजे हाती घेऊन रुजून येण्याच्या आशेने हा खेळत राहतो प्रत्येकवेळी नव्याने. ना निसर्ग साथ देतो. ना व्यवस्था हात देते. जमीन सुधारणाच्या वार्ता करायच्या. विकासाचे आराखडे आखून आकड्यांचा खेळ मांडायचा. पण सुरक्षा? तिचं काय? ती कधी देता येईल? एक थैली बियाणे हाती लागावं म्हणून पोलिसांचे दांडके खावे लागत असतील, तेथे व्यवस्थेच्या सम्यक असण्यावर प्रश्नचिन्हे अंकित होतीलच ना? तंत्रज्ञानाचा खेळ खेळत प्रगतीच्या वाटा कशा निर्माण होऊ शकतात, याची स्वप्ने दाखवायची. परिवर्तनाचे ऋतू वावभर अंतरावर उभे आहेत. त्यांनी कूस बदलली की, नियतीचे अभिलेख बदलतील म्हणायचे. पलीकडे खाजगीकरणाचा मेळ घालत राहायचा. किती आघात त्याने वरचेवर झेलत राहायचे?

ही कविता अशाच काही प्रश्नांची सोबत करीत आपणच आपल्याला खरवडत राहते. विचारत राहते, आयुष्याचं गणित नेमकं कुठे चुकलं? व्यवस्थेने माणसांची आर्थिक पत अंकित करणारी पासबुके छापली, पण जगण्याचे अर्थ कोणत्याच पासबुकात अंकित का झाले नसतील? कितीतरी घरे असतील त्यांच्या कोणत्यातरी सांदी कोपऱ्यात, फडताळात, कोनाड्यात ओळख हरवलेल्या अन् अस्मिता विसरलेल्या चेहऱ्यांचे फोटो चिटकवून पासबुके पडलेली असतील. नियमांची सोबत करीत नावं गोंदवून पासबुक हाती येते, पण त्यावरचे शिलकीचे आकडे कुठे हरवतात? काळाचे प्रवाह नोंदीची शाई पुसू शकतात, पण प्राक्तनाच्या अभिलेखांनी अंकित केलेल्या नोंदी कुठे पुसट होतात, अशा लागलीच. गरज म्हणून असेल किंवा जगण्याला सांभाळणारे स्त्रोत सगळीकडून सुकत चालले म्हणून बँकेच्या दारी उभं राहावं लागलं. त्याची नोंद बोज्यासह सातबाऱ्यावर झाली. दिलेल्या कर्जापोटी जमीन तारण घेऊन बँकेच्या सुरक्षेची काळजी घेतली. व्यवस्थेला फक्त डोळे असतात, मन नसते. तिच्या नोंदी माणूस केंद्रस्थानी घेऊन होत नसतात. बेरजांना मध्यभागी ठेऊन होत असतात. कर्ज घेतले ते कधी फिटलेच नाही. पासबुक काळाच्या पटलाआड दडले. उरला फक्त बोजा आयुष्यभरासाठी उरावर.

परिस्थितीच्या चक्रात फिरण्याचा शाप नियतीने या माणसांना दिला आहे की काय, माहीत नाही. प्रश्नांचा आलेख रोजच अस्थिर होतो आहे. जगण्याची प्रयोजने आणि प्रश्नही बदलत आहेत. पण बापाचं नातं गावातील मातीशी घट्ट जुळलं आहे. शेत, शिवार, गुरावासरांशी त्याच्या मर्मबंधाच्या गाठी बांधल्या आहेत. काळाचा रेटाच मोठा असल्याने तो तरी आणखी काय करू शकतो? व्यवस्थेच्या चौकटी अभ्येद्यच आहेत. बाप फाटक्या कपड्यानिशी देहाची दुखणी सोबत घेऊन शेतात राबतो. माय पायात काट्यांकुट्यांनी केलेल्या कुरूपांची वेदना घेऊन सोबत करते. देव आणि दैवाशी झगडणारी ही माणसे अस्वस्थ वणवण घेऊन व्यवस्थेच्या वर्तुळाभोवती प्रदक्षिणा करीत आहेत. निमूटपणे ओझं वाहतायेत. फुलांच्या एकेक पाकळ्या देठापासून निखळत जाव्यात, तसं हे तुटणं आहे. शेतीमातीत सारी हयात व्यतीत केलेल्या आयुष्याची कहाणी शोकांतिकेचे किनारे गाठते आहे.

चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: बारा

By // No comments:

ब्र

 

बाईमाणूसच्या निमित्ताने पुन्हा एकदा
'स्त्रीवादा'चा प्रश्न
ऐरणीवर टांगू की?
कसा?
की, खोलवर मिटलेली कळ
तशीच दाबून ठेवू?
प्रश्न उत्तरांच्या अर्थहीन चक्रव्यूहात
फिरता फिरता
एका भोवऱ्यातून दुसऱ्या भोवऱ्यात अडकणारी मी
माझ्याच मनाचा तळ
कधी गवसला नाही मला
अन् त्या बद्दल 'ब्र' तरी काढणार कसा?

युगा युगाच हे 'वादाचं' भांडण
माझंच माझ्याशी,
कधीच न संपणारं
अन् त्या बद्दल मी 'ब्र' तरी काढणार कसा?

मागे मिटलेल्या दिशा
समोर पोकळी
अन् संपून गेलेल्या वाटेशी पुन्हा एकदा
येवून पोचलेली मी एकटी
मला चालायचंय
नवी वाट उलगडण्यासाठी
मुक्कामावर पोहचण्याची घाईही नाही
कारण उद्याचा सूर्य
माझ्याच ओंजळीतून उगवणार
खात्री आहे मला
पण हे असंच मनात दाबून ठेवायचं
की, त्या बद्दल 'ब्र' काढायला शिकायचं
'ब्र' काढायला शिकायचं!
- अरुणा दिवेगावकर
*

‘बाई’ या शब्दात एक अंगभूत वेदना सामावलेली आहे. तिला नाव असलचं पाहिजे असं नाही अन् अर्थ असायलाच हवेत असंही नाही. ती केवळ आणि केवळ स्त्री आहे, एवढं कारण त्याकरिता पुरेसे असते. व्यवस्था तिला वर्षानुवर्षे गृहीत धरत आली आहे. आणि पुढे त्यात फार काही आमूलाग्र वगैरे परिवर्तन घडेल असे वाटत नाही. ‘ती’ केवळ ‘तीच’ कशी राहील, याकरिता परंपरांनी कोणतीही कसर राहू दिली नाही. तिच्याकडे तिचं स्वतःचं असं काही मत असू शकतं. ती स्वतंत्र विचार करू शकते. तेवढी प्रगल्भता तिच्याकडे आहे. हे मान्य करणे अवघड का वाटत असावे? तिच्या मनात सुखांची काही संकल्पित चित्रे असतात. त्यांच्या पूर्ततेसाठी ती काही करू पाहते. हे पुरुषपणाला प्राधान्य देणाऱ्या संस्कारात सहज मान्य होण्यासारखे नसते. तिने तिच्या ‘बाई’ असण्याच्या मर्यादांना स्मरून वर्तावे. आखून दिलेल्या चाकोऱ्या आणि ओढून दिलेली वर्तुळे वेढून प्रदक्षिणा कराव्यात. त्यांचे परीघ विस्तारण्याचा प्रयास करू नये. भोवतीची कुंपणे पार करून मर्यादांचा अधिक्षेप करू नये. असंच काहीसं प्रघातनीतीच्या परिघात वर्तनाऱ्यांना वाटत आलं आहे.

परवशतेचे पाश जखडले असतील, तेथे मुक्तश्वास वाट्यास येणे अवघड असते. स्त्रीचे वस्तूकरण करून तिच्यावर मालकी सांगणारा विचार कित्येक वर्षांपासून येथे रुजला असल्याने, त्याचा पीळ सैल होणे अशक्य नसलं, तरी अवघड आहे. पुरुषाची मालकी सांगणाऱ्या निशाण्या आजही स्वच्छेने म्हणा किंवा परंपरेने दिल्यात म्हणून ‘ती’ मिरवते आहे. गळ्यातील मंगळसूत्र, माथ्यावरील कुंकू, पायातील जोडवे, हातातील बांगड्यांना सौभाग्यालंकार नावाने मंडित करून, प्रतिष्ठाप्राप्त परगण्यात अधिष्ठित केलं. अशा आभूषणांचा वापर स्त्री म्हणून जगण्याची सम्यक पद्धत असल्याचे तिच्या मनावर अंकित केले जात असेल अन् तसंच घडविलं जात असेल, तर प्रतिकाराची मूळं रुजण्यासाठी अवकाश मिळतेच किती? परंपरांनी बांधलेली बंधने स्वीकारावीत किंवा नाकारावीत, हा वैयक्तिक प्रश्न आहे. पण बंधनंच अभिमानाने मिरवण्यात धन्यता मानली जात असेल, तर त्यात प्रतीकात्मकता उरतेच किती? अशा चिन्हांकित अस्मिता आम्हांला नकोत? असा प्रश्न विचारण्याचे धाडस किती जणांकडून होत असेल? समजा कोणी केलं तसं काही, तर तो अधिक्षेप कसा काय ठरू शकतो? अर्थात, याविषयी मतमतांतरे असू शकतात. कोणाला यात केवळ प्रतीकात्मकता दिसेल. कोणाला सौंदर्य, कोणाला परंपरेने दिलेलं संचित, तर काहीना परवशता. अर्थात, हा ज्याच्या-त्याच्या मतांचा किंवा आकलनाचा भाग.

ज्या व्यवस्थेच्या चौकटींमध्ये स्त्रियांची बंधमुक्ती फारशा गांभीर्याने घेतली जात नसते, तेथे सुधारणांना संधी अशी असतेच किती? विज्ञानतंत्रज्ञानाने विद्यमान विश्वाचे वर्तनप्रवाह बदलले. परिवर्तनाचे प्रवाह नव्या उताराने वाहू लागले. प्रगतिप्रिय विचारधारांना नव्या दिशा, नवी क्षितिजे साद देत आहेत. काळ कूस बदलतो आहे, पण तिच्या ‘ती’ म्हणून असण्याची संगती लागली आहे, असे म्हणता येत नाही. ती साक्षर झाली असेलही, पण स्वतंत्र झाली काय? तिच्या विचारांचे विश्व विस्तारले. उंबरठ्याबाहेर टाकलेल्या तिच्या पावलाने परंपरांच्या परिघाचे सीमोल्लंघन घडले. आकांक्षेची क्षितिजे तिला साद देऊ लागली. पण अशा किती मानिनी आहेत, ज्या परंपरेच्या पाशातून मुक्त झाल्या? ‘माझं घर माझा संसार’ या चौकटीतच ती आजही आत्मशोध घेते आहे. ती मुक्त आहे असे वाटत असेल, पण ही मुक्तताच तिला परत त्याच वर्तुळावर आणून उभी करते. मान्य आहे सगळंच आभाळ काही अंधारून आलेलं नाही. आशेचा कवडसा दिसतो थोडा. पण त्याच्या प्रकाशात पायाखालच्या वाटा उजळून टाकण्याइतकं सामर्थ्य आहेच कुठे? संयोगवश ज्यांना संधी मिळाली, त्या शीर्षस्थानी पोहचल्या. पण राहिलेल्याचं काय? मोठा समूह आहे तेथेच आहे. त्यांच्या ललाटी लिहिलेले अभिलेख काही बदलत नाहीत.

तिच्या असण्यात तिचं स्त्रीपण शोधलं जातं, तेव्हा तिचं स्वतःचं अस्तित्व तिच्यासाठी उरतंच किती? कोणातरी पुरुषाच्या नजरेतून तिच्याकडे पाहिले जाते. तिथे तिचे असणे फारसे महत्त्वाचे नसते, तर दिसणे महत्त्वाचे असते. वर-वधूसूचक जाहिरातींमधील वधू आजही गौरवर्णांकित, सुस्वरूप, सुंदर, गृहकृत्यदक्ष अशीच असते. पुरुष सोज्वळ, संयमी, समजूतदार असण्याची आवश्यकता नसते का? नसावी! कारण परंपरा तिच्या सौंदर्याची परिभाषा करतात, त्याच चौकटीत तिने स्वतःला मढवून घ्यायचे, दिसायचे आणि वागायचेसुद्धा. मुक्तीचे मोकळे श्वास घेण्यासाठी काही आवाज प्रातिनिधिक रुपात स्पंदित होत असतील, तर तो परिवर्तनाचा स्वतःपुरता प्रारंभ का ठरू नये? व्यवस्थेच्या वर्तुळात गरगर फिरणारी कितीतरी आयुष्ये परंपरेचे ओझे सोबतीला घेऊन संघर्ष करीत गाव-वस्ती, वाड्या-पाड्यावर झगडत आहेत, कधी दैवाला, तर कधी परिस्थितीला दोष देत. समाजात सगळंच आलबेल चाललेलं असतं असंही नाही. नजरेआडचं वास्तव वेगळंही असू शकतं. व्यवस्थेत काळानुरूप बदल घडवावे लागतात. व्यवस्थेत राहूनच ते करायचे असतात. बदलांना सर्वसंमतीचा अर्थ असायला लागतो. याबाबत संदेह असण्याचं कारण नाही. व्यवस्था प्रयत्नपूर्वक घडवावी लागते. घडणीचा काळ कधीच लहान नसतो. त्याची वाटचाल अव्याहत सुरूच असते.

पुरुषाच्या सत्तेवर आणि मत्तेवर चालणाऱ्या जगात बाई म्हणून जगण्यात वाट्याला येणाऱ्या व्यथा, वेदनांना ही कविता मुखरित करते. कवयित्री व्यवस्थेला काही प्रश्न विचारू पाहते आहे. प्रश्न साधेच असले, तरी त्यांची उत्तरं सोपी नाहीत. व्यवस्थेचे बुलंद बुरुज ध्वस्त करूनच ती मिळवावी लागतील. संघर्ष करताना झालेल्या जखमांचे कढ मनातल्या मनात जिरवावे लागतील. वेदनांचे आवाज मनाच्या मातीत गाडून टाकता येतीलही; पण त्यांची ठसठस कशी विसरता येईल? एका किंतुचे उत्तर शोधावे, तर दुसरे दहा परंतु प्रश्न बनून समोर उभे ठाकतात. उत्तरांनाही अर्थ असायला लागतात. प्रासंगिक परिणामांचा विचार करून त्यांना सुनिश्चित परिमाण द्यावे लागते. कातळावर पाणी कितीही पडत राहिले, तरी तेथे अंकुरण्याची शक्यता शून्य असते. उत्तरांच्या व्यूहात गरगरण्यात प्रदक्षिणेशिवाय हाती काही लागण्याची शक्यता नसली, तरी परिस्थितीला भिडण्यात प्रयत्नांचे अर्थ सामावलेले असतात. समस्यांच्या एका आवर्तातून दुसऱ्यात ओढले जातांना मनाचा तळ ढवळूनही काही गवसत नाही. प्रश्नांनी ढवळलेल्या तळात क्षणभर क्षीण हालचाल होते. त्याच्या गढूळलेल्या पटलाआड प्रश्न तसेच राहतात.

वाद व्यवस्थेच्या कठोर काळजावर चरे ओढण्याचा आहे. तसाच आपणच आपल्याशीही आहे. काही संघर्ष सत्वर संपणारे नसतात. कदाचित स्त्री म्हणून जन्मासोबतच ती तो घेऊन आलेली असते. केवळ नियतीने ललाटी लिहिलेले हे अभिलेख आहेत, म्हणून परिस्थिती मान्य केली असेल आणि परंपरा म्हणून मान्यता मिळत असेल, तर पारतंत्र्याशिवाय उरतेच काय हाती? पारतंत्र्यात कसले आलेत मुक्तीचे पंख? अन् आकांक्षांचे आभाळ? प्रवासाला परंपरांचा पायबंद पडला की, प्रयत्न वांझोटे ठरतात. परिवर्तनाचे पलिते हाती घेऊन निघालेल्याच्या वाटेवर पावलापुरता प्रकाश मिळत राहावा, म्हणून अंतर्यामी आस्थेची एक पणती सतत तेवती राहायला लागते. आकांक्षांची रोपं रूजण्यासाठी आतूनच ओलावा असावा लागतो. आपलेपण घेऊन वाहणारे प्रवाहच आटले, तर रुजण्याची आस घेऊन कोणत्या प्रदेशाकडे निघायचे? हरवलेल्या वाटा शोधण्यासाठी कोणत्या दिशांकडे बघायचं?

पाठीमागे हरवलेल्या दिशा आणि समोर परिस्थितीने पुढ्यात आणून उभा केलेला अंधार संपलेल्या वाटेच्या त्याच वळणावर आणून उभा करतो आहे. सोबत आहे केवळ एकटेपणाची. पण मनातलं चांदणं उमेद कायम राखून आहे. अन् डोळ्यात स्वप्ने उद्याच्या प्रकाशाची. अंधारल्या वाटांवरील प्रवासाला रस्ता असतो; पण मुक्कामाची ठिकाणे नसतात. पण अंतर्यामी उमेदीचे कवडसे जागे असतील, तर वाटा जाग्या होतात. चालणाऱ्याच्या पावलांसोबत भाग्य चालते. नियतीलाही ते थांबवता येत नाही. खरंतर हा संघर्ष लवकर पूर्णत्वास जाणार नाही, याची जाणीव असणारी कवयित्री नव्या वाटेने भाग्योदयाची सूत्रे शोधू पाहते आहे. मुक्कामाचं ठिकाण खूप दूर आहे. वसतीला जायचं तर दमछाक होईल. पण अंतरीची आस सोडून हरवलेली क्षितिजे कशी शोधता येतील, याचंही भान तिच्या मनात कायम आहे. काळाच्या म्हणा, नियतीच्या म्हणा किंवा आणखी काही म्हणा, यांनी फार फरक पडतो असे नाही. परिस्थितीच्या परिघात काही वेगळीच समीकरणे नांदत असतात. असली तरी, ती सोडवण्याची उमेद मलूल व्हायला नको. आशेचे कवडसे मनाच्या कोपऱ्यात कायम असले की, आस्थेचे अर्थ आकळायला लागतात.

प्राक्तनाचे अभिलेख नव्याने अभिलेखित करता येतात. आत्मसन्मानार्थ काही हवं असेल तर वणवण घडतेच. कदाचित ही शोधयात्रा एकटीची असेल. उदयाचली येणाऱ्या आकांक्षा मनाच्या आसमंतात आस्थेच्या किरणांची पखरण करीत आयुष्याला नवे अर्थ देतील. तो सूर्य उगवणार आहे, हा आशावाद आहेच. पण तो कुठल्या डोंगराचा माथा धरून नाही, तर ओंजळीतून. हाताच्या रेषात भविष्य असते की नाही, माहीत नाही. पण प्रयत्नरत असणाऱ्या हातांच्या मिटलेल्या रेषांमध्ये ते पेरलेलं असतं. मनात घोंगावणारी वादळे किती काळ थांबवता येतील? माहीत नाही. उधाणलेल्या लाटा किनाऱ्यावर धडका देतीलच. विचारांचा कल्लोळ उफाणून वर येणारच नाही कशावरून? तिला गोठलेल्या शब्दांना आवाज अन् विसकटलेल्या बोलांना गाणे द्यायचे आहेत. अपेक्षांच्या चौकटीत रंग भरायचे आहेत. स्वप्नांना अर्थ अन् आकांक्षांच्या पंखाना आभाळ आंदण द्यायचं आहे... पण त्यासाठी प्रतिकाराचा आवाज प्रतिध्वनी बनून आसपासच्या आसमंतात निनादायला हवा, नाही का?

- चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: अकरा

By // No comments:
फूल होऊनी फुलावे वाटते

फूल होऊनी फुलावे वाटते
गंध द्यावा...ओघळावे वाटते

पाहुनी डोळ्यात माझ्या आज तू
भाव सारे ओळखावे वाटते

मीच वेडी साद घालू का अशी?
एकदा तू बोलवावे वाटते

बंधनांचा पिंजरा तोडून हा
मुक्त आकाशी उडावे वाटते

लाखदा चुकले तुझ्यासाठीच मी
एकदा तूही चुकावे वाटते

क्षण तुझ्यामाझ्यातले छळती मला
ते तुलाही आठवावे वाटते

हे गुलाबी ओठ ही गाली खळी
धन तुझे तू हे लुटावे वाटते

जीव जडला हा किनाऱ्यावर असा
लाट होऊनी फुटावे वाटते

जे नकोसे वाटते घडतेच ते
ते न घडते जे घडावे वाटते

- अनिता बोडके
**

आयुष्याची काही वळणे अशी असतात ज्यावर केवळ आणि केवळ भावनांचंच अधिपत्य असतं. मेंदूपेक्षा मनाचा अंमल विचारांवर अधिक असतो. कदाचित निसर्गानिर्मित प्रेरणांचा तो परिपाक असू शकतो. ते दिवसच फुलायचे असतात. झोपाळ्यावाचून झुलण्यासाठीच आलेले असतात. या परगण्याकडे पावले वळती झाली की, आनंदाची अभिधाने बदलतात. अंतर्यामी आस्थेचे अंकुर उमलायला लागतात. अंतरीचा ओलावा घेऊन आपलेपणाची रोपटी रुजू लागतात. माणूस मुळापासून समजणं अवघड आहे. त्याच्या मनात अधिवास करणाऱ्या भावना एक न सुटणारं कोडं असतं. एकाचवेळी तो तीव्र असतो, कोमल असतो, कठोर असू शकतो, क्रूरही होऊ शकतो, सहिष्णू असतो आणखी काय काय असू शकतो. हे सगळं असलं तरी मुळात तो स्नेहशील असतो, असं म्हणायला प्रत्यवाय आहे. कारण सर्वकाळ एखाद्याचा द्वेष, तिरस्कार करून जगणं अवघड असतं. तो कसा आहे, हे आकळलायला प्रत्येकवेळी निर्धारित केलेली सूत्रे वापरून उत्तरे मिळतीलच असे नाही. तर्कसंगत विचारांच्या वाटेने त्याच्या अंतर्यामी अधिवास करून असणाऱ्या काही गोष्टींबाबत केवळ अनुमान बांधता येतात. कदाचित त्याचे मनोव्यापार याला कारण असावेत, असतीलही. जीवशास्त्राच्या परिभाषेत माणूस केवळ एक प्राणी असला, तरी इतर जिवांच्या आणि त्याच्या असण्याला काही वेगळे आयाम असतात. त्याचं मन विकाराचं माहेर असेलही, पण मोहरलेल्या मनाचाही तो धनी असतो हेही खरेच. त्याच्या जगण्यातून प्रेम विलग नाही करता येत. वयाच्या वेगवेगळ्या मुक्कामांवर त्याची परिभाषा बदलत जाते एवढेच.

प्रेम- अडीच अक्षरांचा शब्द. पण अर्थाचे किती आयाम, संदर्भांच्या किती कळ्या, आशयाच्या किती पाकळ्या, जगण्याचे किती पदर सामावलेले असतात त्यात. ज्याला हे भावसंदर्भ उलगडतात, ते शहाण्यांच्या जगात उगीचच वेडे ठरतात. प्रेम शब्दात असे कोणते सामर्थ्य सामावले आहे, कुणास ठावूक? किती वर्षे सरली, किती ऋतू आले आणि गेले, तरी त्याची नीटशी परिभाषा माणूस करू शकला नाही. पण वास्तव हेही आहे की, ती जशी प्रत्येकासाठी असते. तशी प्रत्येकाची वेगळी असते. उमलत्या वयातील प्रेम सौंदर्याचे साज चढवून विहरत राहतं उगीचच आभाळभर शीळ घालत. उगवत्या सूर्याची प्रसन्नता, वाहत्या पाण्याची नितळता, उमलत्या फुलांचा गंध त्यात साकळलेला असतो. वारा त्याच्याशी गुज करीत राहतो. चांदण्या त्यांच्याकडे पाहून उगीच कुजबुज करीत राहतात. इंद्रधनुष्याचे रंग त्याला पाहून लाजून चूर होतात. आपलंच एक ओंजळभर विश्व आपल्यात घेऊन नांदत असतं ते.  

कुठल्या तरी गाफील क्षणी नजर नजरेला भिडते. शांत जलाशयात भावनांचे तरंग उठून त्याची वलये किनाऱ्याकडे धावतात. एकेक रंग अंतरंगात उतरत जातात. डोळे मिटले की त्याची प्रतिमा, उघडले की त्याचेच भास. वाऱ्यासारखा पिंगा घालीत राहातो मनाभोवती. आयुष्याला वेढून बसतो, झाडाला बिलगून असलेल्या वेलीसारखा. त्याचंच चिंतन, त्याचेच विचार. त्याच्या आठवणींचा गंध मनावर गारुड करीत राहतो. ती ओढली जाते त्याच्याकडे. गुंतत जाते. पीळ घट्ट होत जातात. नात्याचा रेशीम गोफ विणला जातो. तिच्यासाठी तो आणि तोच, केवळ तोच असतो. बाकीच्या गोष्टी कधी मनाच्या अडगळीत पडतात, हे कळतही नाही. चाकोरीत चालणारं आयुष्य त्याच्या जगण्याशी तिने जोडून घेतलेलं असतं, आपलं जगणं वजा करून. तो आणि ती उमलत्या वयाच्या झुल्यावर स्वार होऊन आभाळाला हात लावू पाहतात. वाऱ्यासोबत गाणी गातात. पावसात भिजतात. फुलांसोबत खेळतात. पाखरांसोबत उडतात. फुलपाखरांच्या पंखात रंग भरतात. चांदण्यांच्या सोबत बोलतात. मनोरथांचे मनोरे रचतात. उगवणारा दिवस यांच्यासाठी आनंदाची पखरण करतो. काळोखाची चादर अंगावर ओढून घेणाऱ्या रात्री सुखाच्या ओंजळी रित्या करतात.

गझलेचं रचनातंत्र, तिचा आकृतिबंध वगैरे गोष्टी, ज्या काही असतील, त्या अभ्यासाचे विषय असू शकतात. भावनांना कसले आलेय रचनेचे तंत्र! त्या तर 'स्व’ तंत्राने चालत राहतात, आपल्याच नादात. अवघं विश्व आंदण दिल्याच्या थाटात. प्रेमाचे हे तरल भाव घेऊन ही गझल फुलपाखरासारखी भिरभिरत राहते मनाच्या आसमंतात. मुग्ध वयातल्या प्रेमाचं अंगभूत लावण्य असतं. त्यात एक तरलपण साकळलेलं असतं. आतून उमलून येणारं आपलं असं काही असतं. प्रीतीच्या या तरल स्पंदनांचे सूर छेडीत कवयित्री शब्दांचे साज त्यावर चढविते. एकेक शब्द वेचून भावनांना गुंफत राहते, गजऱ्यात फुले बांधावी तशी.

यौवनात पदार्पण करणारी कोणी लावण्यवती प्रेमाच्या परिमलाशी नव्यानेच अवगत होत आहे. मनात वसतीला आलेले ऋतू कूस बदलून नव्या वळणावर उभे आहेत. नुकताच बहरू लागलेला वसंत तिच्या अंगणात मोहरलेपण घेऊन आलेला आहे. तिच्या आसपासच नाही, तर मनातही आकांक्षांची अगणित फुले उमलू लागली आहेत. त्यांच्या ताटव्यात फुलपाखरासारखं भिरभिरत राहतं तिचं मन. कळीच्या पाकळ्या हलक्याच जागे होत उमलत जाव्यात तशा. पहाटेच्या प्रसन्न प्रहरी परसदारीच्या प्राजक्ताचा परिमल आसमंतात भरून राहावा. त्याची मनावर मोहिनी पडावी. हृदयाच्या पोकळीत तो कोंडून घ्यावा अगदी तसं. तिलाही गंध होऊन त्याला वेढून घ्यावं वाटतं. त्याच्याचसाठी ओघळत राहावेसे वाटते. खरंतर प्रेमाची कबुली देण्यात स्त्रीसुलभ लज्जा असतेच. भलेही शब्दांनी ती तसे सांगू शकत नसेल, पण तिच्या डोळ्यात साकळलेले भाव त्याने ओळखावे. प्रत्येकवेळी मीच का साद द्यावी? कधी प्रतिसादाचा प्रतिध्वनी बनून त्यानेही निनादत राहावे, मनाच्या रित्या दऱ्यांमध्ये. निदान एकदा का असेना, त्याने त्यांच्या प्रेमाविषयी बोलावेसे तिला वाटते.

प्रेमाच्या वाटा कधी सुगम असतात? त्याच्याभोवती बंधनाची कुंपणे घातली जाणंही काही नवं नाही. ते नेहमीच संदेहाच्या परिघात मोजले जाते. बंधनांना मर्यादा असतील, पण भावनांना कसल्या आल्यायेत मर्यादा. सगळे पाश सोडून पाखरासारखं आभाळभर भिरभिरत राहावंस वाटतं तिला. नजरेत गोठलेली अन् मनात साठलेली क्षितिजे वेचून आणण्यासाठी धावत राहावंसं वाटतं. त्याच्यासाठी तिने काय करायचे शिल्लक राहू दिलेले असते? त्याच्यासाठी ती अभिसारिका होते. जगाच्या नजरा चुकवून धावत असते त्याच्याकडे; नदीने सागराच्या ओढीने पळत राहावं तसं. प्रमाद घडूनही ती पळते आहे, मनात बांधलेल्या त्याच्या प्रीतीच्या अनामिक ओढीने. तिला वाटतं कधी त्यानेही हा प्रमाद करावा. चुकून पहावं. एकदा का असेना, चुकीचा असला तरी वळणाचा हात धरून माझ्याकडे वळावं. त्याच्या हाती आयुष्याची सूत्रे कधीच सोपवली. मनात त्याचीच प्रतिमा गोंदवून घेतली. हृदयावर कोरलेले सगळे क्षण नसतीलही त्याला आठवत. पण मनाची घालमेल तर कळतं असेलच ना!

समर्पणाच्या निसरड्या कड्यावर उभी राहून ती साद घालते आहे. तिचं असणं-नसणं त्याच्यात विसर्जित झालं आहे. सगळंच आयुष्य त्याच्या हाती सोपवून दिलं आहे तिने. आतापर्यंत राखून ठेवलं, ते सगळं उधळायला निघाली आहे. केवळ त्याच्यासाठी राखून ठेवलेलं त्याने घ्यावं. जडलेला जीव परिणामांची क्षिती बाळगत नाही. उधाणलेल्या लाटांना किनाऱ्याकडे धावतांना कोणता आनंद मिळत असेल? माहीत नाही. किनाऱ्याशी जडलेलं त्यांचं नातं आदळून ठिकऱ्या होऊन विखरणार असलं, तरी त्या फुटण्यात, विखरून जाण्यात आपलं असं काहीतरी गवसत असावं, जे सांगता येत नाही. सगळ्याच गोष्टी शब्दांनी व्यक्त करता येत नसल्या, तरी भावनांनी जाणता येतात. हा प्रवास असतो, या हृदयापासून त्या हृदयापर्यंत पोहोचणारा. प्रेमात पडलेल्यांच्या पदरी पडणाऱ्या प्रत्येक क्षणाचं प्राक्तन वेगळं असतं. हाती लागलेले क्षण पाऱ्यासारखे असतात. दिसतात सुंदर, पण निसटण्याचा शाप घेऊन आलेले. खरंतर असं काही घडायला नको. पण मनातला खेळ मनात कधी थांबतो? तो धावत राहतो सारखा. निखारे खेळण्यातही आनंद असतो त्याला. घडू नये घडत गेलं तरी, ते घडावे असं का वाटत असेल?        

रोमियो-ज्यूलियट, लैला-मजनू, बाजीराव-मस्तानी ही नावे इतिहासाच्या पात्रातून वाहत प्रेम परगण्यात चिरंजीव झाली. निस्सीम प्रेमाचे संदर्भ म्हणून माणसांच्या मनात आजही आहेत. अथांग प्रेम कसे असते, याची साक्ष देत स्मृतीतून विहरत आहेत. प्रेमाबाबत प्रत्येकाची अनुभूती वेगळी. प्रत्यंतर वेगळं तसे परिणामही वेगळे. काहींचं मनातल्या मनात समीप राहणं असतं. काहींचं मनात उगम पावून जनात प्रकटतं, सर्जनाचा गंध लेऊन वहात राहतं. प्रेमभावनेचा परीसस्पर्श ज्या मनाला झाला, त्याला अवघं विश्व आपलंच वाटतं. प्रेमात स्नेहाचे मळे फुलवण्याची किमया असते. माणसांच्या जगातून प्रेम काढून टाकले तर... जगणे अभिशाप वाटेल. निर्हेतुक वाटेल. उद्यानातील फुले कोमेजतील, कोकिळेचे कूजन बेसूर भासेल, सूर्य निस्तेज दिसेल, चंद्र दाहक वाटेल. जग जागच्या जागी असेल. त्याचं चक्रही सुरळीत चालेलं असेल. क्षणाला लागून क्षण येतील आणि जातील; पण त्यांचा नाद संपलेला असेल. रंग विटतील. निर्झर आटतील. जीवनची गाणी सूर हरवून बसतील.

‘प्रेम’ शब्दाभोवती तरल भावनांचे वलय आहे, तेवढेच संशयाचे धुकेही दाटले आहे. खरंतर प्रेम ही भावना उदात्त आहे. म्हणूनच की काय, ‘त्याने प्रेम केले तिने प्रेम केले, करू दे की, त्यात तुमचे काय गेले?’ असा प्रश्न कवी पाडगावकरांना विचारावासा वाटला असेल का? निरपेक्ष प्रेम स्नेह करायला शिकवतं. ही अशी एक उन्नत, उदात्त गोष्ट आहे, जिला कोणतीही जात नाही. कोणताही धर्म, वंश नाही. तेथे एकच धर्म असतो, तो म्हणजे प्रेम. प्रेम देशप्रदेशाचे कुंपणे मानीत नाही. अंतरे मोजत नाही. मग ते उमलत्या वयातलं असो की, आणखी कोणत्या. नाही का?

-चंद्रकांत चव्हाण  
**

कविता समजून घेताना... भाग: दहा

By // 1 comment:

 कुंपण

लोखंडी काटेरी तारांच्या कुंपणात
कित्येकदा सुरक्षित असणारी ती
कुंपणातच रांगते, बागडते
बनून राहते कैदी कुंपणाची
जेव्हा वयात येते
तेव्हा होते डोईजड ती
म्हणूनच कित्येकवेळा
पडतात डोईवर अक्षदा
अन् बांधून दिले जाते
कोणाच्यातरी दावणीला
सुटत जाते एक कुंपण अन्
होते दुसऱ्या कुंपणात रवानगी
फरक काय तो एवढाच
कैदी तीच राहते
भोगाचा सदरा बदलतो भोगवटा नाही
बदलत राहते फक्त कुंपणाचे वर्तुळ
नवीन कुंपणात गुंफेत ती
स्वच्छंदपणे गगनात उडण्याची स्वप्ने पाहते
जी तिला पाहायला मिळालीच नव्हती कधी
पण होतो राजरोस चुराडा स्वप्नांचा
रोजच्या एकसुरी जगण्याला कंटाळून
जेव्हा ती लांघू पाहते
ही काटेरी नात्यांच्या लक्ष्मणरेषा
गळ्यात काळेमणी घालून निर्धास्तपणे
तेव्हा ती पुन्हा होते रक्तबंबाळ
ह्या नवीन कुंपणाच्या काटेरी तारांनी
बये,
फक्त कुंपणच बदललंय गं
काटेरी तारा तर त्याच आहेत

- प्रज्ञा सुधाकर भोसले
*


बाईचा जन्म नको घालू शिरीहरी
रातन् दिस पुरुषाची ताबेदारी

लोकगीताच्या या ओळी कधीतरी वाचल्याचे आठवतेय. परंपरेने पदरी दिलेल्या चौकटीत आयुष्याचे अर्थ शोधतांना आलेल्या अनुभवातून कोण्यातरी विकल मनाने ही खंत व्यक्त केली असावी. जग नियतीने निर्माण केले; पण पुरुषाने त्यावर स्वामित्व मिळवले. त्याच्या सत्तेवर आणि मत्तेवर चालणाऱ्या जगात बाई म्हणून वाट्याला येणाऱ्या वेदनांची गीता आहे हे गीत. पुरुषीसत्तेच्या महाकाय भिंतीनी तिला बंदिस्त केले. ध्वस्त करण्याचा प्रयत्न करून त्यांचा एक टवकाही उडवता आला नाही. सगळं काही करून परिस्थितीत तसूभरही बदल घडणं शक्य नसल्याने, मनातला सल लोकगीताचे किनारे धरून वाहत राहिला असावा. वाहता वाहता पाणी शुद्ध होते, तसा तो होऊ शकला नाही. वर्षे सरत गेली; पण ना समजून घेणारा कोणी सहृदय तिला भेटला असावा. ना तिच्या आयुष्यात आनंदाचा कवडसा आला असावा. अखेर ज्याने हे भागधेय लेखांकित केले, त्यालाच का म्हणून विचारू नये, या भावनेतून प्रकटलेलं हे दुःख असावं.

आजही स्त्रीच्या आयुष्याच्या चित्रात फार क्रांतिकारक वगैरे बदल झाले आहेत असं नाही. हा विपर्यास नाही का? प्रगतीच्या वाटांवरून चालत आपण खूप पुढे आलो, पण विचारांनी किती पावलं पुढे सरकलो? माणूस परिस्थितीचा निर्माता नाही होऊ शकत हे मान्य; पण परिवर्तन करणारा प्रेषित अवश्य होऊ शकतो. याचं भान किती जपलं? आखून दिलेल्या चाकोरीत ती निमूटपणे चालते आहे. ठरवलेल्या चौकटी आणि ओढून दिलेल्या मर्यादांच्या रेषा, हेच आपले भागधेय मानून आयुष्याचे नव्याने अर्थ शोधते आहे. अर्थात ते हाती लागतीलच असे नाही. व्यवस्थेच्या भिंतींवर डोके आदळूनही फार काही घडत नाही. नियतीलाही ते बदलता येत नाहीत, म्हणून कोणातरी पुरुषाची अंकित होऊन जगणे क्रमप्राप्त, या विचाराने वर्तते आहे. विचारांना परंपरांचा पायबंद पडला की, शृंखला विखंडित करणं कठीण. आयुष्याच्या कोणत्याही स्थितीत ती असली तरी पिता, पती, पुत्र या पुरुषी नात्यांशिवाय तिच्या जीवनाला गतीच नाही अन् त्यावाचून प्रगतीही नाही, हा विचार व्यवस्थेने वर्षानुवर्षे रुजवला. ती आश्रित राहण्याची कोणतीही संधी हातून जावू दिली नाही.

स्त्रीच्या आयुष्याच्या वेदनेला घेऊन ही कविता सरकत राहते मनाच्या प्रतलावरून, विचारांची वादळे पेरत. तिच्या नशिबी असणाऱ्या भोगांचा कातर स्वर कवितेच्या आशयाला उंचीवर नेतो. स्त्रीजन्माच्या वेदनांना शब्दांकित करणारी ही कविता शब्दांचं अवडंबर न करता तिच्या भळभळत्या जखमांसोबत वाहत राहते, मनात एक अस्वस्थपण जागवत.

काळ गतीची चाके पायाला बांधून पुढे पळत असतो. वाहत राहतो आपलेच किनारे धरून. त्याच्या वाहण्याला बांध घालता नाही येत. बदल ही एक गोष्ट अशी आहे, जी कधीही बदलत नाही. काळ काही कोणासाठी थांबायचं सौजन्य दाखवत नाही अन् बदल काही कोणाची प्रतीक्षा करत नाही.  त्यांना टाळून मुक्कामाची ठिकाणेही कुणाला गाठता येत नाहीत. बदलांना सामोरे जाणे क्रमप्राप्त. पण बहुदा बरकतीची गणिते आखताना काही प्राधान्यक्रम ठरवले जातात. फायद्याचा परीघ संकुचित करणाऱ्या गोष्टींकडे सोयिस्कर दुर्लक्ष केलं जातं. अर्थात, असे करण्यातही कुणाचातरी स्वार्थ असतोच. काळाचा कोणताही तुकडा यास अपवाद नसतो. वाट्याला आलेल्या तुकड्यात प्रत्येकाच्या आयुष्याची सूत्रे सामावलेली असतात. ती वैयक्तिक असतात, तशी सामुहिकही असतात. नियतीने हाती दिलेल्या तुकड्यांना घेऊन आयुष्याचे अर्थ शोधण्यासाठी मार्ग मात्र स्वतःच निवडायला लागतात. काहींसाठी परिस्थिती पायघड्या घालून स्वागताला उभी असते, काहींच्या वाटा वैराण असतात, एवढाच काय तो फरक.

लेकीच्या जन्माचं स्वागत वगैरे गोष्टी कितीही सुंदर वाटत असल्या, तरी तिच्या जगण्याला आयुष्यभर सुंदरतेचे परिमाण लाभेलच असे नाही. कन्येच्या जन्माने आनंदित होणारे अनेक असतीलही, पण तिला तिच्या तंत्राने जगण्याचे स्वातंत्र्य उमद्या मनाने देणारे किती असतात? तिच्या आयुष्याला वेटोळे घालून बसलेल्या बंधनाचे पाश सैल करण्यासाठी पुढे येणारे आहेत, नाही असे नाही; पण त्यातून मुक्तीचा मार्ग काढणारे किती असतील? आयुष्याच्या कोणत्या पडावावर स्त्री स्वतंत्र असते? तिच्या आयुष्याची फक्त अवस्थांतरे होत असतात. वेदनांची अंतरे कुठे कमी होतात? मनी विलसणाऱ्या चांदण्यात नाहत, वाऱ्याशी गुजगोष्टी करीत, आकाशातल्या चमचमणाऱ्या चांदण्यांना वाकुल्या दाखवत आनंदाच्या हिंदोळ्यावर झुलत जगणं किती जणींच्या नशिबी असतं? एक शैशवावस्थेचा काळ तिच्या आयुष्यातून वजा केला तर, तिच्या जगण्यात शून्यच सामावलेलं आहे, विश्वाची पोकळी व्यापून काकणभर शिल्लक उरणारं. दिसामासांनी ती वाढायला लागते, तसा तिच्याभोवती असणाऱ्या शून्याचा विस्तार होत जातो. आकांक्षाना बंदिस्त करणाऱ्या भिंतींची उंची वाढत जाते. त्या अधिक भक्कम होत राहतात. आपण उभ्या केलेल्या कैदखाण्यात तिचे श्वास गुदमरत आहेत, याची जाणीव व्यवस्थाप्रणीत परंपरांना प्रमाण मानणाऱ्यांना असते का? आभाळ पंखावर घेण्याची स्वप्ने पाहणाऱ्या पाखराच्या पंखांमधून उमेद काढून आकाश आंदण देण्याच्या गोष्टी करत विहारासाठी नव्या दिशा दाखवाव्यात, असं काहीसं घडतं. आश्वस्त करणारी अभिवचने देऊन भोवती उभी केलेली कुंपणे स्वप्नात वसतीला आलेल्या क्षितिजांना कशी काय साकळून आणतील? कुंपणांना समाजमान्य प्रतिष्ठा प्राप्त होते, तेव्हा स्वातंत्र्याचे सूर हरवतात. जगण्याची गाणी बेसूर होतात.

यौवनात पदार्पण करताना कुंपणांचे काटे अधिक टोकदार होतात. वयात येणे जणू तिच्यासाठी अवघड प्रश्न असतो. तिच्या आयुष्याच्या चौकटींना सीमांकित केलेल्या तुकड्यात अधिष्ठित करण्याच्या प्रयासांवर व्यवस्थापुरस्कृत मान्यतेची मोहर उमटवली जाते. तिच्या मार्गावर घातलेले मर्यादांचे बांध मापदंड ठरतात तिच्या जगण्याचे. जगण्याचा वेग अवरोधीत करणाऱ्या वाटा तिच्या आयुष्यातल्या चैतन्याच्या खळाळत्या प्रवाहांचा प्रवास संपवतात. तिच्या निसर्गसुलभ असण्याला नियंत्रित करण्यात धन्यता मानली जाते. मनात गोंदलेल्या वाटेने चालण्याचा प्रयत्न केला, की ती उच्छृंखल ठरते. देखणेपण तिच्यासाठी अपराध ठरू शकतो. वाढतं वय तिच्या आप्तांसाठी चिंतेचा विषय बनतो. आपल्यांनाच तिचं ओझं वाटू लागतं. सप्तपदीच्या वाटेने चालत उंबरठ्याचं माप ओलांडल्याशिवाय तिच्या असण्याला पूर्तता नाहीच. उफाळती आग घरात कशी सांभाळायची? धगधगता निखारा पदरी का बांधून घ्यायचा? उधाणलेला वारा कोंडता कसा येईल? यापेक्षा तिला उजवून टाकणे सगळ्यांनाच श्रेयस्कर वाटायला लागते. तिची स्वप्ने, तिच्या मनाची मनोगते अशावेळी गौण ठरतात. कन्यादानाचे उत्तरदायित्त्व पार पडले की, आयुष्याचे सार्थक. खरंतर कन्या काही वस्तू नाही दान म्हणून कोणाच्या झोळीत टाकून द्यायला. पण पुण्यसंचयाच्या यादीत दान म्हणून तिचा समावेश करून व्यवस्थेने तिचं वस्तूकरण केलं. एक वस्तूचं मोल आणखी दुसरं काय असू शकतं? दानाच्या समाजमान्य संकल्पनेने तिच्या मनात अधिवास करून असलेलं आकांक्षांचं आभाळच काढून घेण्याचा पद्धतशीर प्रयोग केला जातो.

विवाह तिच्या आयुष्याला नवे आयाम देणारा निर्णय, पण यात ती असतेच किती? गायीला कुणाच्या दावणीला बांधले तरी ती काही ओरडून, हंबरून तक्रार नाही करत. परंपरेच्या खुंट्याला बांधण्याची दावीच एवढी भक्कम असतात की, त्यांना तोडायचा प्रयत्न करून फारसे काही हाती लागण्याची शक्यताच नसते. तिचे फक्त स्थानांतर होते, स्थित्यंतर नाहीच. एक कुंपणाचे वर्तुळ तेवढे बदलते. काट्यांची टोके कुठे सुटतात. आयुष्यातले भोग काही सुटत नाहीत. पिंजरा बदलला म्हणून कैद असण्याचे अर्थ बदलतातच असं नाही. आयुष्याच्या एका अध्यायाचे पाने उलटतात. दुसरा लिहिला जातो, एवढाच काय तो फरक. पानांवर सुखं अधोरेखित करणारी समाधानाची विरामचिन्हे असतातच कोठे? एक कुंपण सुटले, दुसरे नवे आले, इतकाच काय तो बदल. पण जखमांची ठसठस तीच असते. वेदनांची परिभाषा आहे तीच कायम असते.

मनी विलसणाऱ्या स्वप्नांची सुखचित्रे ती रेखाटत राहते. पण स्वप्ने स्वप्नेच राहतात, त्यांना वास्तवाचा स्पर्श कधी घडत नाही. जणू ती खुडून फेकण्यासाठीच असतात की काय? मनात कोरून घेतलेल्या संकल्पित सुखांचे एकेक तुकडे होत राहतात. सर्वबाजूंनी दुभंगत असताना अभंग राखण्याचा प्रयत्न करते ती. चाकोरीत चालणाऱ्या आयुष्याला मोहरलेपण देण्यासाठी झटत राहते, झगडत राहते आपणच आपल्याशी अन् अस्मितेवर होणाऱ्या आघातांशी. अपेक्षाभंगाचं दुःख पदरी बांधून खेळत राहते निखाऱ्यांशी. कूस बदलून अंगणी येणाऱ्या ऋतूंची वाट पाहत परिस्थितीच्या झळा झेलत राहते. कधी लांघू पाहते मर्यादांच्या नकोशा वर्तुळांना. खेळत राहते रुढींच्या टोकदार काट्यांशी, जखमा झेलत. पण हेही इतके सहज कोठे असते? परंपरेचा पायबंद पडलेल्या परिघात प्रदक्षिणेशिवाय तिच्या हाती काही लागत नाही. लक्ष्मणाला रेषा ओढून स्त्रीच्या मर्यादा रेखांकित करता आल्या. कदाचित तो परिस्थितीजन्य विकल्प असेल; पण सीतेच्या आयुष्यात आलेल्या अगतिकतेच्या अध्यायांचे काय? आज रामायण नसेल, पण मर्यादांच्या कहाण्या मात्र चिरंजीव आहेत. भले त्यांची रूपं बदलली असतील, पण अर्थ तेच राहिले आहेत.

परवशतेचे पाश पडले असतील, तेथे आकाश विहरायला वाट्यास येणे कठीणच. स्त्रीचे वस्तूकरण करून तिच्यावर मालकी सांगणारा विचार परंपरेने विणून ठेवला असल्याने त्याचा पीळ इतक्या लवकर सैल होणे अवघड. फलस्वरूप पुरुषाची मालकी सांगणाऱ्या निशाण्या स्वच्छेने म्हणा किंवा परंपरेने दिल्यात म्हणून किंवा आणखी कोठल्या कारणाने असतील, आजही ती मिरवत असेल का? तिच्या आयुष्याचे परीघ सीमांकित करणारी हीसुद्धा कुंपणेचं नाहीत का? स्त्री म्हणून जगण्याची समाजमान्य सूत्रे वर्षानुवर्षे तिच्या मनात रुजवली जात असतील, तर प्रतिकाराची मूळं विस्तारण्यासाठी अवकाश मिळतेच किती? परंपरेने दिलेली बंधने स्वीकारावीत किंवा नाकारावीत, हा वैयक्तिक प्रश्न. पण बंधनं मिरवण्यातच समाज धन्यता मानत असेल तर... कुंपणे कायम राहतात, त्यांचे काटेही अबाधित असतात तसेच. वर्तुळे तेवढी बदलतात, म्हणून जखमांच्या परिभाषा अन् वेदनांचे अर्थ बदलतातच असे नाही, नाही का?
- चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: नऊ

By // 1 comment:

युध्द

मुलं, माणसं, बायका
मरून जातात
हजारोंनी, लाखोंनी
एका दमात किंवा थोडी थोडी
तळमळत, तडफडत, जख्मी होऊन
ती सिरियातली असोत
की कोरियातली
महाभारतातली असोत
की कलियुगातली
देशोदेशीची माणसं
मरत राहातात
सत्तेच्या युध्दात हकनाक
युध्द वाईटच
मग ते घरातलं असो
की घराबाहेरचं

- सारिका उबाळे परळकर

जगाचं वास्तव दिसतं तसं कधीच नसतं. येथे विसंगतीच्या, भेदाभेदाच्या असंख्य लहान-मोठ्या, दृश्य-अदृश्य भिंती उभ्या असतात. जगाला सोयीनुसार विभागून आपआपला फायदा लाटायची घाई प्रत्येकाला झाली आहे. स्वार्थाकरिता कोणी कितीही कुलंगड्या केल्या तरी काही बिघडत नाही, या विचारांवर विश्वास ठेवून वर्तणाऱ्याची जगात वानवा नाही. यातही विशेष असा की, प्रत्येक देश-प्रदेशाच्या वाट्याला येणाऱ्या फायद्याची आणि न्यायाची परिभाषा बदलत असते. तिच्यात प्रसंगानुरूप परिवर्तन घडत असते. सत्तेच्या सारीपटावर सोंगट्या सरकवल्या जातात. लहान-मोठे प्यादे हाती घेऊन वजिराला कोंडीत पकडून राजाला शह देण्यासाठी खेळ खेळले जातात. आपापले अहं सांभाळण्यासाठी अतर्क्य, असंभव, अवास्तव गोष्टी घडवून आणल्या जातात. फायद्याचे गणित जुळत असते, तोपर्यंत विस्तवाशीही खेळले जाते. गरज संपली की, त्याचं सोयिस्कर विसर्जन केलं जातं. स्वार्थाच्या गणिताच्या उत्तरासाठी आपण म्हणू तसे आणि तेच उत्तर देणारी सूत्रे वापरली जातात. नसतील तर तशी तयार करून घेतली जातात. निसटलेच काही हातचे तर पुन्हा नवा खेळ नव्या पटावर मांडला जातो, फायद्याची गणिते नजरेसमोर ठेऊन. पुढे जावून यात फार काही बदल घडेल असे माणसांच्या वर्तनावरून तरी दिसत नाही.

युद्ध वाईटच, कुठल्याही कारणाने ते होत असले तरी त्यातून विनाश वजा नाही करता येत. कोणत्याही काळीवेळीस्थळी झाले, तरी समर्थनाचे टॅग लावून त्याची जाहिरात नाही करता येत. ते काही सेलेबल नसते. त्याच्या दाहकतेच्या कथा सर्वश्रुत असल्या, तरी युद्धपिपासू वृत्ती शेकडो वर्षापासून माणसांच्या मनात अधिवास करून आहेच. घराच्या चौकटींपासून विश्वाच्या वर्तुळापर्यंत त्याच्या संचारला मार्ग आहेतच. हेच नेमक्या शब्दांत या कवितेतून अधोरेखित होतंय. प्रतिमा प्रतीकांचा पसारा न मांडता, आलंकारिक शब्दांचा पिसारा न लावता ही कविता सनातन वेदनेला सहजपणे हात घालते.

वेदनांची भाषा सगळीकडे एकच. जखमांच्या खपल्या सर्वत्र सारख्याच असतात. थोड्याश्या कोरल्या तरी नव्याने वाहणाऱ्या. वेदनांना समर्थनाच्या अथवा विरोधाच्या तुकड्यात नाहीच विभागता येत. वेदनांचा धर्म एकच असतो, ठसठस विसरू न देणं. शेकडो वर्षांपासून हे का सुरु आहे? एवढं क्रौर्य कशासाठी? यामागे नेमक्या कोणत्या प्रेरणा, प्रयोजने असतात? माणसे एवढी क्रूर कशी होऊ शकतात? सिरीया, कोरिया, ट्युनिशिया, लिबिया आदि देशांची नावेच उदाहरणासाठी असावीत, असं काही नाही. जगाच्या पाठीवर हे कुठेही घडू शकतं. अविचार रुजायला अनुकूल पर्यावरण असलं की, अविचारांचं तण दणकून वाढायला लागतं.

ऐकायला सांगायला युद्धाच्या कथा रमणीय वगैरे वाटत असतीलही. पण आयुष्याच्या परिघांना पार करून त्यांचं आपल्या अंगणी अधिवास करण्यासाठी येणं त्रासदायकच. जगात प्रश्न, समस्या काही नव्या नाहीत. त्यांचं असणं माणसांच्या जगण्याइतकंच आदिम. रूपे भिन्न असली तरी. जगात कुठल्या गोष्टी सार्वत्रिक असतील, नसतील माहीत नाही. पण कलह सर्वत्र नांदतो आहे. कधी तो जातीय तणावात, कधी पंथीय संघर्षात, कधी धार्मिक अभिनिवेशात प्रकटतो. अहंमन्य मानसिकता कलहाला निमंत्रित करते. त्याचे प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष आघात चाकोरीत चालणाऱ्या जगण्यावर होतात. व्यवस्थेच्या ठिकऱ्या उडून परिस्थिती माणसांना विस्थापित करते. अविवेकी विचार अनेक निरपराध्यांच्या जगण्याची सांगता करतो. कलहांपासून कोसो दूर राहू इच्छिणाऱ्यांना विस्थापित करतो. मायभूमी सोडून माणसे वणवण भटकत फिरतात.

माणसांचं मरणं निसर्गाचं अटळ सत्य आहे. इहतली जीवनयापन करणारा प्रत्येक जीव निरोप घेऊन चालता होणार हे वास्तव असलं, तरी आयुष्याला अवकाळी मरणाचा विळखा पडणे, हा काही पराक्रम नाही. माणूस विश्वातील वर्तुळात विचारांनी वर्तणारा जीव असल्याचे सगळेच सांगत असतात. हे खरं असलं तरी त्याच्याइतका अविचारी जीव अन्य कोणी इहतली असेल, असे वाटत नाही. अविचाराच्या वाटेने पळण्यासाठी प्रत्येकवेळी सयुक्तिक कारणे असायला लागतातच असे नाही. त्यासाठी टीचभर निमित्त पर्याप्त असते. ते वास्तव असेल अथवा काल्पनिक, त्यांनी फार मोठा फरक पडतोच असे नाही. कलहप्रिय विचारांवर तत्त्वनिष्ठतेचे टॅग लावणाऱ्यांना निमित्ते निमंत्रित करावे नाही लागत.

कोणतातरी विशिष्ट देव, धर्म, वंश हाच जगण्याचा सम्यक मार्ग आहे; अन्य मार्गांनी वर्तणे अन् आचरणात आणणे अयोग्यच, असा संकुचित विचार वाढत जाणे अनेक प्रश्नाचं जन्मस्थान असते. विद्वेषाचे वणवे निर्माण करणारे हात पुढे येत आहेत. विचारांनी वर्तनाऱ्यांचा विरोध मोडून काढण्यासाठी निसंकोचपणे शस्त्रे हाती धारण केले जातात. माणसं किड्यामुंग्यांसारखी संपवली जातात. विसंगत उन्माद वाढत जातो. असे पाशवी हात पेशावरच्या शाळेतच उगारले जातात असे नाही. तर अभिव्यक्तीचे स्वातंत्र्य धारण करून जीवनपद्धतीतील विसंगतीवर भाष्य करू पाहणाऱ्या, जगण्यातील व्यंग चित्रित करणाऱ्या जीवनचरित्रांनाही रक्तरंजित करीत असतात. शिक्षणाच्या वाटेने शतका-शतकांचा वैचारिक अंधार दूर करू पाहणाऱ्या मानिनीचा देह संपवण्यासाठी हाती शस्त्र घेऊन उभे राहतात. कोणत्यातरी रस्त्यावर बॉम्ब बनून निरपराध्यांच्या जीवनाचा संहार घडवीत असतात. छळ छावणीत मरणाचा उत्सव मांडणाऱ्यांच्या चेहऱ्यांवर तो नांदत असतो. हिरोशिमा, नागासाकीच्या विनाशाच्या स्मृतीत सापडू शकतो. अविवेकी विचारांना देशकालपरिस्थितीच्या कोणत्याही सीमा अवरुद्ध नाही करू शकत. अविचारांने वर्तणारे कोणत्याही देशप्रदेशांच्या सीमांवर सहज दिसतील. त्याकरिता एखाद्या विशिष्ट परगण्यात जाऊन शोधण्याची आवश्यकता नसते.

रामायण, महाभारतास महाकाव्य म्हणून माणसांच्या मनात मान्यता आणि मान असला, तरी या काव्यांचा केंद्रबिंदू संघर्ष आहे, असे म्हटल्यास अतिशयोक्त ठरू नये. राम-रावण संघर्षात मर्यादांचे घडलेलं उल्लंघन कलहाचे कारण ठरले. तर महाभारतात मानिनीचा अधिक्षेप युद्धाचे निमित्त ठरला. दोन्ही ठिकाणी ‘स्त्री’ संघर्षाचे केंद्र असल्याचे सांगितले जाते. पण या संघार्षांमागे तेवढेच एकच एक कारण आहे असे वाटत नाही. त्या कलहकेंद्राभोवती असणारे अनेकांचे सुखावणारे-दुखावणारे अहं संघर्षापर्यंत ओढत नेणारे ठरले आहेत. सत्ता, संपत्तीवरून घराघरांत भावंडांमध्ये असणारे वाद, सप्तपदी करून संसाराच्या साच्यात सामावण्याची स्वप्ने पाहत आलेली नवथर पावले अपेक्षाभंगाचे दुःख घेऊन चौकटींमध्ये कोंडले जातात, तेव्हा त्याला वैयक्तिक विषय म्हणून दुर्लक्षित करता येतं का?

मर्यादांचे बांध फोडले जातात, नियमांच्या आणि नैतिकतेच्या चौकटी क्षतविक्षत केल्या जातात, तेव्हा संघर्ष अटळ ठरत असतात. सत्ता निर्धारित वर्तुळात राहून नियंत्रणाचे निकष नाकारते. अधिकारांचा अनिर्बंध वापर करायला लागते. सर्वसामान्यांचे जगणे दुष्कर होते, तेव्हा परित्राणासाठी कोणासतरी हाती शस्त्रे धारण करायला लागतात. व्यवस्थापरिवर्तनासाठी घडणाऱ्या कलहात अनेक अनामिक जिवांच्या आहुती पडतात. हेतू विधायक असला, तरी रक्ताचं वाहणं अटळ भागधेय बनतं. अशावेळी मरणाचं उदात्तीकरण करून जय-पराजयाची कारणे विशद करता येतीलही, पण श्वास देहाला सोडून गेल्यावर मागे उरणाऱ्या कलेवरांच्या असण्याला समर्थनाचे लेबले लावून विचारांचे उदात्तीकरण कसे करता येईल?

माणसांच्या जगण्याला मोहरलेपण देणारे, प्रतिष्ठा राखणारे भेदरहित जग आकारास आणण्याची वार्ता करायची. त्याला आश्वस्त करायचे आणि दुसरीकडे विसंगतीने नटलेलं आणि रक्तलांच्छित खेळाने रंगलेलं जग सोबतीला आहे ते आहेच. संघर्षात सामान्य माणसांचे जगणे उसवत आहे. प्रगतीचे प्रवाह अवगुंठित होत आहेत. विकृतीने जग फाटतेय, याची जाणीव असून नसल्यासारखे वागणे घडत आहे. सत्तेसाठी, स्वार्थासाठी विधिनिषेधशून्य खेळ खेळत राहायचे आणि अशा जगण्याला माणसांनी नशीब म्हणून स्वीकारायचे, आला दिवस असंख्य प्रश्नांच्या आवर्तात भिरभिरत राहायचे. हे जगण्याचं प्राक्तन होऊ पाहत आहे.

माणसे युगांच्या वार्ता करतात. परिस्थिती परिवर्तनाच्या प्रयोगांच्या सुरस कहाण्या कथन करतात, मात्र वास्तव सोयिस्कर दुर्लक्षित करतात. युगांना आकांक्षांचे आभाळ देणाऱ्या अवतारांच्या गोष्टी सांगतात. विश्वाचे वर्तनव्यापार सत्यान्वेशी विचारांनी घडावेत, म्हणून झिजलेल्या महात्म्यांच्या नावाचा जप करतात. पण सगळं काही दिमतीला असूनही युगचक्र काही त्याला फिरवता आले नाही. मूल्यप्रेरित आणि संस्कृतीप्रणीत सद्गगुणांचा येळकोट घालून सुखं माणसांच्या आयुष्यात येत नसतात. त्यासाठी त्यांच्या सोबतीने चार पावले का असेना, चालावे लागते. कलेवरांच्या राशीत विजयाचे ध्वज रोवून इतिहासाचे अध्याय नाही लिहिता येत. तो संवेदनशील विचारांनी लिहावा लागतो.   

जग कसे आहे, कसे असावे याबाबत जाणकारांचे मत काही असो, जगाच्या व्यवहाराचे पीळ कसेही असोत, मुत्सद्यांच्या मुद्देसूद विचारांमध्ये जगाचे चित्र काही असो, विचारवंतांच्या विवक्षित विचारांमध्ये जगाची प्रतिमा कशीही आकाराला येवो, सामान्यांच्या आकलनापलीकडील या गोष्टी असतात. कोण चूक, कोण बरोबर, या प्रश्नांच्या उत्तरांचा शोध घ्यायला त्यांना नियती उसंतच देत नसते. जगण्याच्या अगणित प्रश्नांच्या भोवऱ्यात ते भिरभिरत असतात. त्यांचं जगणंचं वावटळीत सापडलेल्या पाचोळ्यासारखे, असंख्य प्रश्न घेऊन गरगर फिरणारे. त्यांच्या गरजा समृद्धीची बेटे निर्माण करण्याच्या कधीच नसतात. भाकरीच्या वर्तुळाशी त्याचं जगणं करकचून बांधलेलं असतं. त्याच्याकडून भाकरीच हिरावून घेतली जाते, तेव्हा गुंता वाढत जातो.

साधेसेच प्रश्न अवघड होतात. हाती असलेले उत्तरांचे विकल्प विफल ठरतात, माणसे परिस्थितीने विकल होतात, तेव्हा मनाच्या मातीत गाडून टाकलेला वणवा वेगाने उसळून बाहेर येतो. त्याला कोणी क्रांती नावाने संबोधतात, कोणी परिस्थिती परिवर्तनाचा प्रयोग म्हणतात. अशा संघर्षांचे मोल शेवटी सामान्यांनाच चुकवावे लागते. अनियंत्रित सत्ताधीशांच्या, अविवेकी आक्रमकांच्या अनन्वित अत्याचारांनी सर्वस्व हरवून बसलेली माणसे दुभंगलेले जगणं सोबत घेऊन रोजचं मरण अनुभवत आयुष्याच्या वाटेने चालत असतात. हरवलेली स्वप्ने शोधत राहतात. आपल्याच ललाटी हे भोग का असावेत? या विचाराने अस्वस्थ होतात. हे अस्वस्थपणच अशांततेची नांदी असते, नाही का?
- चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: आठ

By // 1 comment:

अनुभवी केस

ती बसते माझ्यासमोर येऊन
केसाचा घट्ट अंबाडा बांधलेली बाई
अख्ख्या आयुष्याचा अनुभव
तिने तेल लावून व्यवस्थित बसवलेला
हाताच्या मुठीने तिने बाजूला केला पदर
सांडू दिली हवा पोटावर
बायका लोकलच्या याच डब्यात बसतात
अशा निर्धास्त, बेफिकीर, असावध
तिने हातावर ठेवले दोन रुपये
तृतीय पंथीने दिला तिला आशीर्वाद
आंधळ्यांकडेही नाही करत ती कानाडोळा
मी मात्र निरखत असते तिचा अंबाडा
लोकलमधल्या हवेने जराही न हललेला
ती उतरली पुढच्या स्टेशनवर
तेव्हा दिसली तिची व्रण पडलेली पाठ
मी मोकळे केले माझे जरा बांधलेले केस
आणि हाती आला एक गळून
पडलेला अनुभवी केस
- रुपाली पवार
*

स्त्री संस्कृतीचे रमणीय रूप असते, असे म्हणतात. तिच्या सामर्थ्याचा सगळ्याच संस्कृतींनी मुक्तकंठाने गौरव केल्याचे विदित आहेच. वंश सातत्यात तिची भूमिका अनन्यसाधारण असल्याने मातेचा सन्मान संस्कृतीत होत आला आहे; पण स्त्री म्हणून तिच्या वाटेला अवहेलनाच येत राहिली, हेही कसे नाकारता येईल? माता म्हणून तिचा प्रवास कितीही सुंदर असला, तरी तिच्यातील मातृत्व वजा केल्यावर मागे उरणारं स्त्रीत्व नेहमीच दुय्यम राहिलं आहे. तिला आपल्या अंकित करण्याची व्यवस्था पुरुषसत्तेने करून ठेवली आहे. ती अबाधित राहावी, म्हणून तिच्या सामर्थ्याला देवत्त्वाच्या पातळीवर नेऊन तिचा देव्हारा कायम केला. त्याला सजवले. पूजनीय केले. आणि पाशबद्धही. आयुष्याच्या कोणत्याही स्थितीत असली, तरी पुरुषाशिवाय तुला पूर्णत्व नाही अन् त्यावाचून प्रगतीही नाही, हा विचार तिच्या मनात रुजवला. सजवून, मढवून तिचं कौतुक करायचं आणि दुसरीकडे पायातली वाहण पायातच बरी, म्हणून ठोकरत राहायचं. पुरुषपणाला अनुकूल असणाऱ्या जगाचा हा चेहरा काही नवा नाही. स्त्रीला नेहमीच पुरुषांच्या नजरेतून पाहिले जाते. तिने काहीही केलं, तरी तिच्या आयुष्याची प्रयोजने पुरुषाशी निगडित कशी असतील, याची काळजी समाजाचे नीतिनियम तयार करणाऱ्यां धुरिणांनी केली आहे.

नियतीने ललाटी गोंदवलेले दुय्यमत्वाचे अभिलेख वाचत ती जगण्याच्या वर्तुळांना सजवण्याचा प्रयत्न करीत आहे. तरीही तिच्या प्राक्तनातील भोग काही कमी होत नाहीत. ‘तिच्या’ वेदनांना ही कविता मुखरित करते. स्त्री असण्याचा अन्वय शोधू पाहते. आसपास असंख्य गोष्टी वाहत असतात, कोलाहलाचे किनारे धरून. त्यातून प्रवास घडत असतो. चालत्या पावलांना बऱ्यावाईट गोष्टी नजरेस येतच असतात, पण त्यांच्याकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष करण्याइतकी स्थितप्रज्ञवृत्ती आपण आत्मसात करून घेतलेली आहे. असे असले तरी सगळ्याच गोष्टी काही विचारांच्या वर्तुळातून विसर्जित नाही होऊ शकत. अशीच कोणीतरी ‘ती’ आपलं ‘बाई’ असणं सांभाळत प्रवास करते आहे. प्रवास माणसांचं प्राक्तन. कोणी पोटाची खळगी बुजवण्यासाठी फिरतो. कोणी जगण्याच्या दिशा शोधण्यासाठी निघतो. कोणी आयुष्य सफल करणारी सूत्रे हाती लागतील म्हणून भटकत असतो. कदाचित तिच्या प्रवासालाही टाळता न येणारं प्रयोजन असेल. केसांचा अंबाडा बांधलेली ही बाई कुठल्याशा गाडीने प्रवासला निघाली आहे. प्रवास तिच्या जगण्याची अनिवार्यता असेल. शक्य आहे हा प्रवास तिच्या जगण्याला वेढून असेल, कोळ्याच्या जाळ्यासारखा. मनपासून अथवा मनाविरुद्ध. तिचं नेटकं असणं तिच्या आखीव-रेखीव आयुष्याच्या वार्ता करतं. पण जगण्याचे पेच समजतो तेवढे सुगम कधी नसतात. आयुष्याचे पोत इतकेही काही तलम नसतात, जेवढं नजरेला दिसतं. प्रवासातल्या रेषांवर धावतांना मुक्कामाची अंतरे कमी होतात, पण प्रश्नांच्या प्रदेशांपासून सुटण्याचे पुरेसे पर्याय असतातच कुठे हाती?

ती साडीचा पदर बाजूला करते. वाऱ्याच्या झोत तिच्या पोटावरून वाहत राहतो. कदाचित त्याच्या स्पर्शातून मनाच्या मातीआड दडलेल्या ममतेचे अर्थ तिला नव्याने उलगडत असतील? की त्याचे पंख लेऊन विहरण्यासाठी गगन गवसत असेल? खरंतर कोण्याही ‘ती’च्या उदरात सर्जनचे अंकुर फुलत असतात. उद्याचं भविष्य श्वास घेत असतं त्यात. कदाचित वाऱ्याला ती हेच सांगत असेल का... की भविष्याला जन्म देण्याचं प्राक्तन निसर्गाने माझ्याच कुशीत पेरलं आहे. अर्थात, सर्जनाचा साक्षात्कार विसरलेल्या नजरांना याची जाणीव असेलच असे नाही? वखवखलेल्या डोळ्यांना कमनीय बांध्यातील रेषा तेवढ्या दिसत असतात. देहाला सतत स्पर्श करणाऱ्या वासनांकित नजरांपासून सुरक्षित राखण्याची तिची धडपड; ती स्त्री असल्याचे क्षणभरही विस्मरण नाही होऊ देत. निदान प्रवासाच्यानिमित्ताने दोनचार मोकळे श्वास वाट्यास येतायेत, तेवढे मुक्तीचे पंख लेवून जगून घ्यावेत. विषाक्त नजरांचे किती शर तिच्या मनात रुतले असतील. किती नकार त्यात साठले असतील. अवहेलनेचे किती क्षण तेथे गोठले असतील. निसर्गानेच तिला वात्सल्य देवून सगळ्या नकार-स्वीकारांना आपलं समजण्याचे संचित दिलं आहे. सगळं विसरून माफ करायला शिकवलं आहे. बाया प्रवास करताना लोकलच्या डब्यात थोड्या निर्धास्त होऊन सामावून जातात. कदाचित तो डबा त्यांच्यासाठी आईचं गर्भाशय होत असेल का? जेथे निश्चिंत, निवांतपणे विसावता येत असेल, सगळ्या व्यापापासून दूर मुक्तीची आस घेऊन.

उद्ध्वस्त करणारे आघात अनेक अभागी मानिनींच्या आयुष्यावर होत आले आहेत. त्यांच्याशी दोन हात करूनही तिच्यातल्या संवेदना स्नेहाचे स्त्रोत बनून वाहत आहेत. तिने आस्थेचा ओलावा आपल्या अंतर्यामी जपून ठेवला आहे. देह वेदनांना झेलत असेलही, पण अंतरीचे ओलावे ती आटू देत नाही. रेल्वेच्या डब्यात पुढे येणाऱ्या कोण्या याचकाच्या हातावर दान टाकण्याइतकं मनाचं उमदेपण तिने अद्याप सांभाळून ठेवलं आहे. डोळे असूनही दृष्टी हरवलेल्या जगात व्यवहारांचे शुष्क किनारे कोरून आस्थेचे झरे शोधणाचा प्रयत्न करणारे खूप असतात, पण ओथंबलेपण कायम ठेऊन अंतरीचे प्रवाह मोकळे वाहू देणारे किती असतात? कारुण्याची नजर धूसर होऊ दिली नाहीये तिने. कवयित्री तिच्या जराही न विस्कटलेल्या अंबाड्याकडे पाहते आहे, मनात प्रश्नांची अनेक चिन्हे गोंदवून. कदाचित तिच्या मनातील चिन्हे त्या ललनेच्या आयुष्यातल्या गुंत्यांच्या गाथा शोधत असतील का? की चापून चोपून बसवलेल्या केसांवरून तिच्या आयुष्याची सूत्रे शोधत असतील?

तिचं प्रवासात उतरण्याचं ठिकाण आलं. गाडीतून उतरल्यावर तिची पाठ दिसली. पाठीवर गोंदल्या गेलेल्या व्रणांनी तिचं सगळं आयुष्य अन् त्यात रुतलेल्या वेदनांच्या कहाण्या एक शब्दही न सांगता कथन केल्या. आयुष्याच्या पात्रातून वेदनांचे प्रवाह घेऊन ते वाहत होते माणसांच्या अथांग, अफाट गलबल्यात हरवून जाण्यासाठी.

सगळ्या अपराधांना मनाच्या तळाशी अंधाऱ्या कप्प्यात बंद करून नव्याने आयुष्य शोधणारी कुणी ती बाहेर पडली आहे. कुण्यातरी ‘तिच्याच’ आयुष्यातच हे भोग का नांदत असतील? ‘तो’ कधीच का नसतो, भोगांचा धनी? केवळ ती स्त्री आहे म्हणून, हे सगळं घडतं? परंपरेच्या पात्रातून वाहत राहणाऱ्या अन्यायाला ती सतत सामोरी जाते आहे. अस्मिता शोधणारे आवाज आसपास बुलंद झाले असले, तरी अवहेलनेचे असंख्य आक्रोश आक्रंदनाच्या आवर्तात हरवलेले असतात. आघात करणारे हात परकेच असतात किंवा असायला लागतात, असे नाही. नात्यांची लेबले लाऊन जगण्यात ते सहज सामावू शकतात. तसे गोतावळ्याचे पदर धरून चालत येऊ शकतात. नियतीने दिलेला देह नारीचा आहे म्हणून त्यावर ओरखडे ओढले जात आहेत, अबला म्हणून तो घडतो आहे. तो शारीरिक आहे, तसा मानसिकही आहे. परंपरेने लादलेलं जगणं जगणारी ती व्यवस्थेच्या वर्तुळात अवहेलना सहन करीत राहते, जन्मण्याआधी आणि जन्मानंतरही.

कवयित्रीनेही बांधलेले आपले केस मोकळे केले. कदाचित वाहत्या वाऱ्याला प्रतिसाद देत ते विहरलेही असतील. पण त्यांच्या मुक्ततेआड दडलेले बंधनाचे पाश कसे विसरता येतील? तिच्या हाती एक गळून पडलेला अनुभवी केस लागला. त्यानेही कधीतरी व्रणांच्या वेदना ओठांवर येऊ न देण्यासाठी असंख्य कळा आतल्याआत थांबवून ठेवल्या असतील. मनावर झालेल्या जखमा झाकण्याचा प्रयत्न केला असेल. देश-प्रदेशाच्या सीमा बदलल्या, म्हणून स्त्रीजन्माच्या कहाण्या काही वेगळ्या नसतात. पात्रे बदलली, प्रवेश बदलले, प्रसंग बदलले तरी प्रश्न तेच असतात. वेदनांचे अध्याय घेऊन त्या लेखांकित होत आल्या आहेत. त्यांना कितीही झाकण्याच्या प्रयत्न केला, तरी त्यातले कारुण्य काही लपवता येत नाही, हेच वास्तव आहे. मनात वसतीला असलेलं आभाळ ओंजळीत भरून आणण्याचा तिने कितीही प्रयत्न केला, तरी परिस्थितीचे मळभ काही त्याला त्याच्या अथांग, अफाटपणासह पंखांवर घेऊ देत नाही. पायाला दोरा बांधलेल्या पक्षाला पंखांवर विश्वास असतो, गगनभरारी घेण्याचा. पण त्याचा परीघ कोणीतरी आपल्या एवढा करून ठेवला असेल, तर आखून दिलेल्या वर्तुळाभोवती असाहय धडपड करण्याशिवाय उरतेच काय?  

ही कविता शब्दांशी कोणतीही झटापट न करता एक वेदनादायी अनुभव मांडते. आशय सहजपणाचे साज लेऊन येतो. अभिव्यक्त अनुभव काळीज कातर करीत राहतात. मन कोरत राहतात, त्यातील शब्द. समोर दिसणाऱ्या दृश्याचे कुण्या चित्रकाराने मोजक्या रंगरेषांच्या संगतीने दिलेल्या चौकटीत चित्र साकारावे, तसे कवितेचं हे शब्दचित्र सहजपणाचा हात धरून, शब्दांशी सख्य साधत चालत येते. कॅनव्हासवरील चित्रात मनाजोगते रंग भरता आले की, ते आनंदाची पखरण करीत राहतात. पण या कवितेत साकारलेल्या अनुभवचित्रातला रंग एक उदास विसकटलेपण घेऊन येतो. मनाच्या आसमंतात पसरत राहतात त्याच्या प्रत्येक छटा, भरून आलेल्या आभाळासारख्या. कविता कोणत्याही विद्रोहांची वार्ता न करता. प्राक्तनाला सोबत घेऊन चालत राहते, उजेडाच्या दिशेने. प्रयत्नांनी परिवर्तन घडवता येतं, हा भाव जागा करीत राहते. एक आश्वस्तपण आशयाच्या अनुषंगाने कवितेतून सोबत करीत राहते. घटना लहानमोठी असू शकते, पण मनावर ओढलेल्या ओरखड्यांची जातकुळी वेगळी कशी असेल? असंच काही सांगायचं असेल का तिला?

स्त्रियांच्या सामर्थ्याचे पोवाडे वेळोवेळी गायिले जातात. काहींच्या कार्याची महती ऐकवली जाते. ते करू नये, असे नाही. पण निकषांच्या कोणत्याही चौकटीत सामावल्या नाहीत, आसपासच्या झगमगाटात कधीच कोणाला दिसल्या नाहीत. पण आस्थेची एक मिणमिणती पणती हाती घेऊन वाट्याला आलेला कोपरा उजळवून टाकण्यासाठी धडपड करीत राहिल्या, त्यांच्या आयुष्याच्या नोंदी कोणाच्या हाती लागतच नसतील का? परिस्थितीच्या वादळवाऱ्यात आपल्या ओंजळभर अस्तित्वाची मुळं घट्ट रुजवून आकाश डोक्यावर घेत असतील. पदर कमरेला खोचून रानावनात जगण्याची प्रयोजने शोधत असतील. काडीकचरा वेचत आयुष्याला सामोरे जात असतील. उद्या येणारा सूर्य आपल्या आयुष्यात मुक्तीचा प्रकाश आणेल, म्हणून आजच्या अंधाराशी दोन हात करीत असतील... त्यांचं काय? खरंतर हे प्रश्न उत्तरांच्या पर्यायात सामावणारे नाहीत, त्यात असंख्य गुंते आहेत. कारण, ती स्त्री आहे म्हणून...?
- चंद्रकांत चव्हाण

 **

कविता समजून घेताना... भाग: सात

By // 1 comment:

 सिस्टरीनबाई

सिस्टरीनबाई पोलिओ, गव्हार
आणि धनुर्वातबरोबरच
एक थेंब बुद्ध, एक थेंब महावीर
आणि जमलंच तर एक थेंब पैगंबरही
द्या माझ्या पोराला
कारण दंगलीच्या हंगामात दिवस गेलेत मला

बाळंतपणाच्या आधीच मी माझ्या आईला बोलले
पोराला पांढऱ्या रंगाच्या कापडात गुंडाळ
बाकीच्या कुठल्याच रंगाचा आत्ता भरवसा नाय आपल्याला
जातीच्या नावापेक्षा मातीशी नाळ जोडावी माझ्या पोराची
म्हणून नामदेवाच्या वाटीतलं तूप,
तुकारामाच्या ऊसाचा रस,
मौलवीच्या ईदची खीरही पाजली बटाबटा

तरीही वजन कमीच भरलं माझ्या पोराचं
बहुतेक वजनाचं कारण
भजनच असावं तुकोबाचं
संचारबंदीमुळं कीर्तन-भजनंच झाली नाहीत
दंगलीच्या काळात
चार ओव्या, चार भारुडं ऐकली असती
तर मेंदूचं वजन वाढलं असतं थोडं

पण काळजी करू नका सिस्टरीनबाई
फुल्यांच्या सावित्रीला सांगितलंय मी
रोज तुझ्या हौदाचं पाणी गरम करून
चोळून जात जा माझ्या पोराला
धर्माबिर्माचा विषाणू डसूच नये
म्हणून हल्ली न चुकता सकाळचं पसायदान
दुपारचं दास कॅपिटल आणि लयंच रडलं पोरगं
तर संविधानाचं पान देते मी चघळायला

जातीची गटारं तुंबायला लागली
की तापाची साथच येते आमच्या वस्तीत
तेव्हा कपाळावर पट्टीच ठेवते मी
चवदार तळ्याच्या पाण्यात बुडवून
सिस्टरीनबाई पोराच्या कपाळावर हात ठेवून सांगते
गरोदरपणा परीस जातीच्या कळा लई वाईट बघा

म्हणून निरोप द्या माझा
जन्माचा दाखला लिवणाऱ्या साहिबला
धर्म आणि जात यांचा रकाना
रिकामाच सोड म्हणावं त्याला
कारण दंगलीच्या हंगामात दिवस गेलेत मला

- उमेश बापूसाहेब सुतार, कोल्हापूर
*

जीवसृष्टीचा इतिहास उत्क्रांतीचा आहे. माणूस आपला इतिहास क्रांतीचाही असल्याचे म्हणतो. पण तो क्रांतीपेक्षा क्रौर्याचाच अधिक असल्याचे इतिहासाच्या पानात थोडं डोकावून पाहिलं तरी कळतं. विश्वाला सुंदर करण्याच्या वार्ता कित्येक वर्षापासून तो करतो आहे. पण वास्तव हेही आहे की, त्याला ना शांतता प्रस्थापित करता आली, ना निखळ सत्याचा ठाव घेता आला. इतिहास कधी शांततेचा राहिला आहे? कधी धर्माच्या, कधी जातीच्या, कधी वंशाच्या नावाने तो रक्तरंजित होत राहिला आहे. हाती लागलेल्या काळाच्या तुकड्यात संत, महात्म्यांनी, प्रेषितांनी जगाला नंदनवन करण्याची स्वप्ने पाहिली. प्रयत्न करून पाहिले. पण ना ते उभे राहिले, ना उभे राहत आहे, ना उभे करण्यासाठी सहकार्याचे हात साखळ्या बनून जुळत आहेत. माणूस चंद्रावर जावून आला. मंगळावर त्याची याने घिरट्या घालत आहेत. पण त्याच्या मनापर्यंत काही विज्ञानाला पोहचता आलं नाहीये. तो बदलला आहे असे दिसत नाही. कंठशोष करून शांततेचे महत्त्व माणूस माणसाला सांगत असला, तरी शांतीच्या परिभाषा काही त्याच्याकडून लेखांकित होत नाहीयेत.

जगात नैसर्गिक आपत्तींनी जेवढी माणसे मारली गेली नसतील, तेवढी धर्मकारणाने झालेल्या कलहाने मारली गेल्याचे इतिहासाने नमूद करून ठेवले आहे. पण ऐकतो कोण? प्रगतीच्या पाऊलखुणा गोंदवत पुढे पळणाऱ्या जगाला वेदनांचे अर्थ खरंच कळत नसतील का? की उन्मादाच्या व्याख्या पाठ असणाऱ्यांना कारुण्याची सूत्रे आकळत नसतील? सहकार्यासाठी पुढे पडलेल्या एक पावलात सुख नांदते ठेवण्याएवढं सामर्थ्य सामावलं आहे. पण पहिलं पाऊल उचलायचं कुणी? धर्म, जात, वंशश्रेष्ठत्वाची वर्तुळे भोवती आखून घेतली की, विचार आंधळे होतात. हे आंधळेपण माणूस आंधळेपणाने मिरवतो आहे का? कधी क्रुसेडस्, कधी जिहादसाठी, तर कधी धर्मरक्षणार्थ अवतारकार्य हाती घेण्याचे आश्वस्त करतो आहे. नव्या युगाला धरतीवर अधिष्ठित करण्याच्या वल्गना करतो आहे. पण युगांना आकार देणारा विचार काही त्याला गवसत नाहीये. युगप्रवर्तक बनण्याच्या नादात युगानुयुगे तो जटिल प्रश्नांना जन्म देतो आहे.

विस्कटलेला वर्तमान पाहून संवेदनशील मनात अस्वस्थ तगमग वाढत आहे. सगळीकडेच एक अनामिक अस्वस्थता नांदते आहे. होरपळ माणसांची नियती झाली आहे. जगणं आत्मकेंद्री झालं की, सज्जनांचे सामर्थ्य विकलांग होते. सामर्थ्याला स्वार्थाच्या वर्तुळांनी वेढल्यावर प्रतीत होणारी प्रतिबिंबे केवळ आकृत्यांपुरती उरतात. देहाचं आंधळेपण निसर्गशरण अगतिकता असेल; पण डोळ्यांवर स्वार्थाच्या पट्ट्या बांधून अंधाराची सोबत स्वीकारली असेल, तर दोष उजेडाचा असू शकत नाही. ही कविता अविचाराच्या अंधाराकडे लक्ष वेधत आपणच आपल्याला खरवडून काढते. माणूस माणसापासून सुटत चालला आहे. जोडून ठेवणारा एकेक सांधा निखळतो आहे. आज बदलता येत नाहीये. निदान येणारा उद्या उज्ज्वल विचारांनी घडवता येईल, या विश्वासाने मनातील व्यथा मांडती झाली आहे. मातृत्वाच्या मार्गावर कोण्या मानिनीची पाऊलं पडत आहेत. सर्जनाचा हा सोहळा निसर्गाने सजीवांना बहाल केलेला सर्वोच्च आनंदाचा क्षण. पण आनंदच विवंचनेचं कारण बनतो, तेव्हा प्रश्न समोर उभा राहतो, आपण खरंच उत्क्रांतीच्या वाटेने चालत आलेलो परिणत जीव आहोत का?

निसर्गाकडून येणाऱ्या आजारांचा प्रतिबंध कुठल्याश्या औषधाने करता येतो, पण अविचारांसाठी अजून तरी औषध शोधता आलं नाही. हिंसा माणसाच्या आत असलेल्या पशुत्वाचा प्रवास असेल, तर अहिंसा प्रतिवाद आहे, माणूस घडवण्यासाठी. भगवान बुद्ध, भगवान महावीर, प्रेषित मोहमद पैगंबर मानव्याची, कारुण्याची सार्वकालिक सर्जनशील रूपे आहेत, माणसाला माणूस करू पाहणारी. महात्म्यांची ही मांदियाळी स्मृतीरूपाने सोबत करूनही, त्यांनी दाखवलेल्या रस्त्याला जगण्याचा मार्ग का करता आलं नसेल आपल्याला? हिंसेने केवळ जीव जातात, पण अहिंसेची स्पंदने घेऊन प्रकटणारे प्रत्येक पळ विश्वाला चैतन्य प्रदान करतात. जात, धर्म, वंशाच्या बेगडी अस्मितांनी भाकरीच्या परिघाभोवती पोट घेऊन फिरणाऱ्या माणसांच्या जगण्यात अनेक प्रश्न उभे केले आहेत. माणसांना कृतक करणाऱ्या अभिनिवेशांच्या विषाणूपासून जग सुरक्षित राखायचं असेल, तर सर्वांभूती ममत्व आणि सर्वांप्रती समत्वदर्शी संवादापेक्षा अधिक सुंदर विचार आणखी काय असू शकतो?

सृष्टी अनेक रंगानी सजलेली. तिचे विभ्रम मनांना सतत संमोहित करत आले आहेत. क्षितिजाला उजळीत येणाऱ्या सूर्याच्या पहिल्या किरणांवर कोणाची मालकी नाही. पश्चिम क्षितिजावर पसरणारी लालिमा कोणाची खाजगी जागीर नाही. झाडापानाफुलांचे रंग कोणाच्या आज्ञेने आनंदाची पखरण करीत नसतात. इंद्रधनुष्याचे रंग काही अद्याप कोणाला खरेदी करता आले नाहीत. पण माणसांनी रंगांना आपल्या मालकीची लेबले लावण्यात धन्यता मानली. लाल, पिवळा, हिरवा, केशरी, निळा, भगवा आदि रंगांवर आपल्या बेगडी अस्मितांच्या रंगांचं लेपण करून सीमित केलं. रंगांवरून जातीच्या व्याख्या अन् धर्माच्या परिभाषा अधोरेखित होऊ लागल्या अन् रंगांचं स्वभाविक असणं हरवलं. निदान अजूनतरी पांढऱ्या रंगावर आपल्या संकुचित अस्मितेचा रंग टाकून कोणी अधिकार सांगितला नाही. सध्यातरी शांततेची गाणी गात तो माणसांना साद घालतो आहे. कदाचित उद्याच्या उज्ज्वल भविष्याचा आधार म्हणून हा रंग असेल का? म्हणून की काय पांढऱ्या कापडात आपल्या बाळाला गुंडाळण्यास ती सांगतेय. अन्य रंगांवर विश्वास करावा, असं काही राहिलं नाही. त्याचं नातं चौकटीत गोठवलेल्या मतांशी आहे. मातीपासून ती कधीचीच दुरावली आहेत. म्हणून मुलाला मातीच्या गंधाचा स्पर्श व्हायचा असेल, तर तो माणसांच्या मोहात पडणारा असावा. माणसांनी निर्मिलेल्या संकुचित विचारांच्या समर्थनात नाही. त्यासाठीच नामदेवाच्या वाटीतल्या तुपाची चव त्याला सर्व प्राणीमात्राप्रती ममत्वाचा प्रत्यय देणारी वाटावी. तुकारामाच्या उसाचा गोडवा त्याला समष्टीत सापडावा. मौलवीच्या ईदची खीर त्याला भेदांच्या भिंतींपलीकडे माणुसकी असते आणि ती जाणीवपूर्वक जपावी लागते, हे सांगणारी असावी असे वाटते. भजन-कीर्तन, ओव्या, भारुड ही संचिते संस्कारांची गंगोत्री आहेत. त्यातून नुसता इतिहास वाहत नाही, तर जगाला सुंदर करणारा विचार वाहतो आहे. माणसाने ती ऐकून आचरणात आणली असती तर...

वंचितांच्या वेदनांचा अर्थ शोधणाऱ्या जोतीबा-सावित्रीच्या हौदातल्या पाण्याने माणसा-माणसात ओढलेल्या विषमतेच्या रेषा धुवून काढता येतीलही. पण मनांवर ओढलेल्या रेषांचे ओरखडे मिटवणारे स्त्रोत कुठून शोधावेत? धर्माचा विषाणू डसू नये म्हणून प्रयत्न झाले, नाही असे नाही. सगळेच धर्म सहकार्य, सहिष्णुता, स्नेह हीच माणसाची सार्वकालिक श्रीमंती असल्याचे सांगत आलेत. पण माणूस मूळचा आहे तोच आहे. तो काही बदलायला तयार नाही. जगाच्या प्रवासाच्या उद्याच्या वाटा उजळायच्या असतील, तर आजचा अंधार पार करीत निघावं लागेल, हाती आस्थेच्या पणत्या घेऊन. पसायदान, दास कॅपिटल, संविधानाचे तेवते दीप पावलापुरता प्रकाश द्यायला हाती आहेत, फक्त त्यांचे कवडसे अंतर्यामी पोहचायला हवेत. जातीची गटारं तुंबायला अविचारांचा कचरा साचल्याचे कारण पुरेसे असते. जगणं जातीभोवती प्रदक्षिणा करायला लागलं की, प्रगतीचे परीघ हरवतात. स्वप्नात विलसणारी क्षितिजे परकी होतात. प्रत्येकाचे अहं टोकदार होतात. कोणी रोटीचे, कोणी बेटीचे व्यवहार आपलं श्रेष्ठत्व सिद्ध करण्यासाठी मांडतो. जातीसाठी माती खाणारे अनेक अश्राप आयुष्यांची माती करतात. कुणी गावातून कोपऱ्यावर ढकलला जातो. कुणी गावकुसाबाहेर हाकलला जातो. तर कुणी गावाच्या परिघाबाहेर फेकला जातो.

विषमतेच्या तणकटाचा समूळ विच्छेद करायचा, तर त्याच्या मुळांचा आधी विचार करायला लागतो. चवदार तळ्याच्या घोटभर पाण्याने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी वंचितांची युगानुयुगाची तहान शमवण्याचा प्रयत्न केला. पाणी मुक्त झाले, पण मनांच्या मुक्तीसाठी कोणता सत्याग्रह करायला हवा? गरोदरपणाच्या कळांपेक्षा जातीच्या कळा वाईट. प्रसववेदनांच्या पोटी अपत्यप्राप्ती आहे, पण जातीच्या वेदनांच्या पोटी फक्त कळा आहेत. म्हणून आपल्या अपत्याच्या जन्मदाखल्यावर धर्म, जात निर्देशित करणारे रकाने रिक्त सोडण्याची विनंती ही मानिनी करते आहे. कोणी कोणता धर्म स्वीकारावा, कोणती जात निवडावी, कोणत्या विचारप्रणाली अंगीकाराव्या, हे त्याचं स्वातंत्र्य असावं. इहलोकी जन्माला आलेला जीव स्वतंत्र असेल, तर कुणीतरी मूठभरांनी प्रमाणित केलेल्या तंत्राने जगण्याची सूत्रे का तयार करावीत? धर्माशिवाय अन् जातीविना जगणे विज्ञानप्रणीत जगात असंभव आहे का?

नीतिहीन महात्म्याच्या दिवसाचं महत्त्व वाढत आहे. सगळीकडे संवेदनाशून्य गुंता वाढत चालला आहे. माणसाचं मन साऱ्या व्यवहारांचं केंद्र असतं. मनाचं नातं मनाशी असावंच, पण त्याची सोयरिक मेंदूशी असावी. मेंदू बटिक झाला की, पहिला बळी जातो स्वातंत्र्याचा. माणसाचा अश्मयुगापासून अण्वस्त्रयुगापर्यंतचा प्रवास प्रगतीची यशोगाथा आहे. प्रगतीची मिरास त्याच्या पदरी आहे. पण त्याच्या अंतर्यामी विलसणाऱ्या भावनांचं काय? त्याकडे असणाऱ्या मनाचं काय? मोठमोठ्या जयांचा धनी असलेल्या माणसाला जगणं संकुचित करणाऱ्या विचारांवर अद्याप नियंत्रण का मिळवता आले नसेल? वानराचा नर आणि नराचा नारायण होणे जिवांचं निसर्गनिर्मित प्राक्तन असतं. जगण्याचे स्वार्थपरायण, स्वयंकेंद्रित गुंते पाहताना मनात नकळत एक शंका येते, माणसाचा प्रवास उत्क्रांतीच्या उलट्याक्रमाने तर नाही होतये?
- चंद्रकांत चव्हाण
**

कविता समजून घेताना... भाग: सहा

By // 1 comment:
आरोप
 

तिच्या गोऱ्या उघड्या मांड्यानी
समाज बिथरलाय म्हणे!
पण
अगदी अलिकडेच ऐकलं होतं
चार महिन्याच्या बालिकेच्या मांड्यांनी
घात केला अशाच कुणा मर्दाचा
जो अजूनही शोधतोय नवे कारण
त्याच्या देहाच्या आसक्तीसाठी

सात वर्षाची चिमुरडी
'काका' म्हणते ज्याला
त्याचाही देह मजबूर होतो
तिचे निरागसत्व बघून

तेरा वर्षाची शाळकरी मुलगी
युनिफॉर्म का घालते उगाच
तिलाही पाहून तेच वाटतंय
सभ्य (?) पुरुषांना...!

माझ्या घरी समिना येते कामाला
बुरखा घालून नखशिखान्त
नालायक बाई शरीर झाकून
चेतवते रस्त्यावरल्या निष्पाप पुरूषी देहांना,
नाही का?

साडी नेसून, कुंकू लावून  
ऑफिसात जाणारी मीना पण तशीच
साली... साडीतून उतू जाते
अन् निष्पाप पुरूषांची माती होते

सलवार-कुरता, साडी किंवा असो मिनी स्कर्ट
बाईच असते चवचाल
छपरी, छचोर, छम्मकछल्लो किंवा आयटम
अश्लील बोलणारा पुरूष मात्र
ठरतो मर्द मित्रांमध्ये

पडद्याआडची राणी पद्मिनी
पाहून जो बेईमान झाला
तो अल्लाउद्दिन फिरतो हल्ली
प्रत्येक गाडीवर, सिग्नलला, शेजारी, शाळेत
अन् जोहार होतो पद्मिनीचा सगळीकडेच

पण माझ्या संवेदनशील मित्रा
तुझ्या शरीराच्या संवेदना
मेंदूच्या कह्यात हव्यात,
ज्या सांगतील योग्य जागा
योग्य भावनांसाठी

असा मर्द शिकलोय आपण
आपल्या इतिहासाच्या पुस्तकात
ज्याने कब्जात आलेली
हतबल सुभेदाराची सून
'आई' म्हणून नावाजली
पालखीत बसवून साडीचोळी करवली

त्यालाही होते मर्दाचे शरीर
अल्लादिन खिलजीसारखेच
किंबहुना त्याहूनही देखणे
पण मेंदू राजा होता,
त्या शरीराचा आणि मनाचा

म्हणूनच इतिहासाने घेतली दखल
त्याच्या अपरिमित पुरूषत्वाची

तिने स्वातंत्र्याचा अर्थ
लावला असेल तोकडा
तिच्या कपड्यांइतकाच
पण
तुझी नजर कुठे आहे लक्ष्मणासारखी
ज्याने घरातील जानकीची पावलेच पाहिली

म्हणूनच जाता जाता इतकंच सांगेन
मित्रा, तिच्या कपड्यांपेक्षा तुझं मन आवर
ते जास्त विवस्त्र आहे मेंदूच्या बंधनाशिवाय...
- नूतन योगेश शेटे
••

वास्तव कधीकधी कल्पितापेक्षा अधिक भयावह असते. मनाला कितीही कोरून पाहिले, तरी ते खरे वाटत नाही. डोळ्यांनी दिसले, तरी त्यावर विश्वास ठेवता येत नाही, पण आहे हेही नाकारता येत नाही. सत्य सूर्यापेक्षा अधिक प्रखर असते. आगीपेक्षा अधिक दाहक असते, यावर विश्वास ठेवावाच लागतो. तुम्हांला काय वाटते, हा प्रश्न येथे गौण असतो. आहे ते आणि जाणवते ते मान्य करायला मनाने नकार दिला, तरी त्याचा स्वीकार करावाच लागतो. जगाचा प्रवास कोणा एकाच्या आज्ञेने नाही होत. पण त्याचे व्यवहार सुरळीत चालावेत, म्हणून आज्ञावली तयार करून मर्यादांचे बांध घालायला लागतात. जगणं सहज, सुंदर व्हावं म्हणून आदर्शांची लहानमोठी बेटे शोधायला लागतात. संस्कारांची शिखरे उभी करायला लागतात. मूल्यपुरीत विचारांनी वर्तताना संस्कारप्रेरित प्रवास घडतो. संस्कृतिप्रणित असं काही जगण्यात सामावलेलं असतं, तेव्हा उदात्त शब्दाचे अर्थ आयुष्यात सापडतात. नैतिकतेच्या परिभाषा करून मूल्यांची अगत्याने प्रतिष्ठापना करायला लागते. तो एक प्रवास असतो तमाकडून तेजाकडे चालण्याचा.

कवयित्री बहिणाबाईनी ‘माणसा माणसा कधी होशील रे माणूस?’ हा प्रश्न विचारून काही दशके लोटली आहेत. पण अद्याप या प्रश्नाचे उत्तर काही माणसाला मिळालेय, असं वाटत नाही. माणूस आपला वकुब विसरून आत्मकेंद्रित जगण्याला प्रमाण मानायला लागला की, संवेदना आकाश हरवून बसतात. आकाश अफाटपण विसरलं की, समोरची क्षितिजे खुजी होत जातात. माणूसपण संकुचित विचारांच्या वर्तुळांनी वेढलं गेलं की, त्यातील सहजपणा संपतो. स्नेह, सौहार्द, सौजन्याचा विसर पडला की, जगण्यात उच्छृंखलपणा येतो. माणूस विचारांचं प्रतीक आहे, तसा विकारांचे प्रतिबिंबही आहे. विचारांपेक्षा विकार प्रबळ होतात, तेव्हा प्रश्न अधिक जटिल होत जातात. सारासारविवेकाने विचारविश्वातून काढता पाय घेतला की, माणसं जगण्यातील सहजपण हरवून बसतात. चाकोरीतल्या वाटांचे विस्मरण माणूसपणावर अंकित झालेलं प्रश्नचिन्ह असतं.

ही कविता एक अप्रिय, पण सत्य घेऊन चालत राहते. शब्द वादळ घेऊन येतात आपल्यासोबत. उधाणलेल्या समुद्राच्या लाटांसारखे आदळत राहतात एकामागे एक. पाणी साचायला लागले की, डबके होते. वाहता-वाहता ते नितळ होतं, पण साचलं की त्याला कुजण्याचा शाप असतो. समाजातील सर्वच विचार कालसंगत अन् नीतीसंमत चाकोऱ्यातून चालत असतात, असे नाही. मर्यादांच्या रेषा पार होताना कुंपणे अधिक भक्कम करायची आवश्यकता असते. समाजाचे दैनंदिन व्यवहार सुस्थापितरित्या पार पडावेत म्हणून कधी भीतीच्या, तर कधी नीतीच्या भिंती उभ्या केल्या जातात. समाज एकतर भीतीवर चालतो किंवा नीतीवर. हे एकदा मान्य केले की, त्याप्रमाणे माणसांच्या वर्तनाचे व्यवहार ठरत जातात. स्त्री-पुरुष निसर्गाने निर्माण केलेल्या जिवांच्या केवळ जाती नाहीत. दोघांच्या सहवासातून सर्जनाचे सोहळे संपन्न होतात. जीवशास्त्राच्या परिभाषेत त्यांना प्राणी म्हणून अधोरेखित करता येईलही. ते केवळ कृतक नाहीत. तर जगण्याला अर्थ देणारे विचार आहेत. मर्यादांचे तीर धरून प्रवाह वाहत राहिले, तर आसपासचे परगणे संपन्न होतात. पण अविचाराच्या वाटेने पडणारे एक पाऊल संस्कारांची गंगोत्री प्रदूषित करतो. कोण्या मानिनीच्या जगण्याचे आयाम तिने स्वतः निर्धारित करावेत. तिचं आकाश तिने आखून घ्यावे. आपल्या पंखांवर विश्वास ठेऊन गगनाला गवसणी घालावी, पण कोणी पंखच कापून घेत असेल तर...

स्त्रीला फक्त मादी रुपात पाहिलं जातं, तेव्हा नजरेतील नितळपण हरवून विकारांचा वावर वाढतो. आकर्षण निसर्गदत्त देणगी असली, तरी संस्कृतीने तिला अनुनयाच्या वाटेने वळते केले. स्वतःच्या अनुज्ञेने स्वीकारलेल्या समर्पणाला समाजमान्य संकेतांचे अडसर नसतात. अशावेळी तो आणि ती केवळ दोन देह नाही राहत. त्यांच्या संयोगाने स्नेहाचे सोहळे संपन्न होताना नवे अनुबंध बांधले जातात. आकांक्षा अंकुरित होतात. पण अनुनयाचा अधिक्षेप करून, अनुरागाला नाकारून ती आपल्या अधिनस्थ असावी म्हणून बलाचा वापर केला जातो, तेव्हा नीतिसंकेतांचा पराभव नियतीचे अटळ अभिलेख ठरत असतात. विचारांमध्ये वासना विसावते, तेव्हा स्त्रीच्या रूपांमधलं सोज्वळ सौंदर्य संपून तिच्यातील फक्त मादी उरते. ती केवळ शारीरिक पातळीवर मोजली जायला लागली की, विचारात विकृतीचं तण वाढायला लागतं. विकृत नजरेत तिचं वय, तिचा दर्जा, तिच्या आकांक्षा, तिच्या स्वप्नांना अर्थ नसतो. त्याला फक्त वासनापूर्तीचे स्थान तिच्यात गवसत असतं. सौंदर्याच्या परिभाषा तिच्या देहाशी येऊन भिडतात, तेव्हा सुंदरतेची परिमाणे संपलेली असतात.

तिच्या असण्या-नसण्याचे संदर्भ तिच्या देहात पाहिले जातात, तेव्हा संस्कृतीने आखलेल्या चौकटींचे अर्थ हरवतात. तिने परिधान केलेल्या कपड्यांमध्ये संस्कृती शोधली जाते, तेव्हा मूल्यांचे गगन आपलं सदन हरवून बसते. स्कर्टमधून दिसणाऱ्या तिच्या मांड्यां संस्कारांचे उल्लंघन कसे ठरू शकते? देह ओरबाडण्यासाठी तिचं मादी असणं पुरेसं असतं विकृताना. तिचं वय कारण नसतंच त्यांच्यासाठी. विश्वासाने काका म्हणणारी चिमुरडी फक्त त्यांच्या नजरेत एक देह म्हणून उरते. शाळेच्या युनिफॉर्ममधील मुलगी तेच वाटायला कारण ठरते. समिना अंगभर वस्त्रे परिधान करून असते, पण वस्त्रांच्या आत असणारी समिना; समिना असतेच कुठे,  ती केवळ मादी असते. नखशिखांत शरीर झाकूनही चेतवत असते पुरुषी देहाना. मीना कुठे वेगळी आहे तिच्यापेक्षा. साडीतलं तिचं असणं उतू जाणं असतं वासनांकित नजरेत. तिच्या देहाच्या रेषा पाहून निष्पाप पुरुषांची माती होते. वेश कोणताही असो. सलवार-कुरता, साडी किंवा असो मिनी स्कर्ट ती फक्त बाईच असते. तिचा बांधा त्याच्या नजरेत आमंत्रण असते. त्यांच्या दृष्टीने ती चवचाल असू शकते किंवा छपरी, छचोर, छम्मकछल्लो किंवा आयटम, असं आणखी बरंच काही. तिच्या देहाची मापं काढणारा मात्र सौंदर्याचा पूजक असतो. अश्लील बोलणारा मित्रांमध्ये मर्द ठरतो. मर्दपणाच्या व्याख्या देहाशी निगडीत झाल्यावर नवं काय घडणार आहे?

राणी पद्मिनीचं सौंदर्य पाहून बेईमान होणारा अल्लाउद्दिन इतिहासाच्या पानांत विकृतीचे अध्याय कोरून गेला असला, तरी त्याच्या विचारांचा वारसा संपलेला नाही. तो काळाच्या अफाट प्रस्तरात हरवला असला, तरी त्याच्या वासनांकित विचारांचा वारसा चालवणाऱ्या विकृतांचा राबता रस्त्यावरच्या गाडीवर, सिग्नलला, शेजारी, शाळेत कुठेही असू शकतो. पदरापर्यंत पोहोचणारे हात सगळीकडेच सापडतील. ते परकेच असले पाहिजेत असे नाही. नात्यांचे पदर धरून येणारे आपलेही असू शकतात. वासनेच्या शिकार होणाऱ्या निष्पाप पद्मिनींच्या जिवाचा मात्र जोहार होतो. वासना, विकार, संवेदना निसर्गाची अनिवार ओढ असतील, मान्य. पण मनाच्या पलीकडे उभ्या असलेल्या मेंदूच्या आज्ञा अधिक उन्नत असतात. मनाला स्वैर संचाराचा शाप असेलही, पण त्याच्या नियंत्रणाची सूत्रे मेंदूच्या हाती असावीत. सुभेदाराची लावण्यवती स्नुषा हाती लागूनही तिच्या आरस्पानी सौंदर्याकडे बघताना तिच्यात मातेची ममता शोधणाऱ्या नजरेला मनापेक्षा मेंदूचं विकसन असायला लागतं. तिला सन्मानाने परत पाठवण्याएवढी उंची विचारांना संपादित करायला लागते. ज्यासमोर हिमालयही थिटा वाटायला लागतो. त्याही राजाला देह निसर्गानेच दिला होता. सारे मनोव्यापार देहासोबत जुळले होते; पण संस्कारांसोबत जुळलेले त्याचे विचार सौंदर्याची परिभाषा वात्सल्यात पाहत होते.

तिने स्वातंत्र्याचा अर्थ लावला असेल तिच्यापुरता. कदाचित परिधान केलेल्या कपड्यांइतकाच. तिची वेशभूषा तिचं स्वातंत्र्य असेलही. पण पाहणाऱ्याच्या नजरेत कुठे नितळपण आहे? त्याची नजर कुठे आहे लक्ष्मणासारखी परिणत, ज्याने जानकीची केवळ पावलेच पाहिली. एवढं सश्रद्ध मन अंतर्यामी भक्तीचे झरे जिवंत असल्याशिवाय आयुष्यात कसे नांदेल? नजरेत विकार असले की, आयुष्यात विखार वाढत जातो. विकारांना विचारांनी नियंत्रित करता येतं. पण वासनांचे पापुद्रे सोलून काढायला लागतात. स्वतःला खरवडून काढायला लागतं. तिने परिधान केलेले कपडे असतीलही कमी होत गेलेले. पण कपड्यांपेक्षा मन अधिक विवस्त्र असतं. कपडे देहाच्या मर्यादा दाखवतात. पण मनच विवस्त्र असेल, तर ते आयुष्याच्या मर्यादा उघड्या करतं. अशावेळी ‘मना सज्जना भक्तिपंथेचि जावे....’ म्हणून मनाला उपदेश करणाऱ्या रामदासांच्या विचारांचा पराभव अटळ ठरतो. मनाला संयमाची वसने परिधान करून वावरायला लागतं. मेंदूच्या बंधनाशिवाय ते अधिक विवस्त्र असतं.

काळाच्या बदलत्या आयामांनी साकळून आणलेली मोहतुंबी सुखे मनाला सुखावत आहेत. संकुचित जगण्याला आत्मलब्ध प्रतिष्ठा प्राप्त होत आहे. उच्छृंखलपणाचे वारे वाहत आहेत. मनाचं आसमंत अविचाराच्या काजळीने काळवंडू लागलं आहे. ‘मी’ नावाच्या संकुचित परिघाभोवती मन घिरट्या घालू लागलंय. काळ कधी नव्हे इतका माणसाला अनुकूल असताना आणि हाती विज्ञानाने दिलेली निरांजने असताना अभ्युदयाच्या नव्या क्षितिजाकडे निघालेल्या माणसांच्या पायाखालच्या वाटा का अंधारून येत आहेत? अविवेकाची सांगता करण्याची संधी सोबत असताना माणसे संकुचित विचारांच्या साच्यात का गुंतत आहेत? ‘स्व’ला स्वैर सोडून ‘स्व-तंत्राने संचार घडणे, म्हणजे स्वातंत्र्य नाही. सामान्यांच्या आकांक्षांना मुखरित करणारा स्वर स्वातंत्र्याचे सहज रूप असतो. तो आसपासच्या आसमंतात अनवरत निनादत राहणे समाजाची सार्वकालिक आवश्यकता असते. तो समजून घ्यावा लागतो. त्यासाठी आपणच आपल्याला आधी तपासून पाहावे लागते. मनावर साचलेल्या धुळीचे थर पुसून काढावे लागतात, नाही का?
-चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: पाच

By // 4 comments:

 कसं जगायचं आम्ही?

कसं जगायचं आम्ही?
तुम्ही वावर घेताय,
म्हणजे नुस्तं वावर घेतायं का?

वावर म्हणजे नुस्ती जमीन,
नुस्ती लॅण्ड नाही हो सरकार
माझ्या कित्येक पिढ्यांचा भूगोलयं, इतिहासयं,
सगळी शास्र, पुराणं, सगळं सगळंय हो!

दुर्बिनीनं नका बघू,
माझ्या नजरेनं बघा ना-
नजरेच्या एका टप्प्यात
अख्खं वावर...
 
मला गर्भाशयासारखं दिसतं माईच्या...
अन् तुम्ही अचानक
संपादन करणार
या आमच्या पुढच्या हजारो पिढ्यांच्या
गर्भाशयाचं?

- केशव खटिंग
••

भारत कृषिप्रधान देश आहे. पर्यायाने तो खेड्यांचाही देश आहे. खेड्यांनी या देशाचं देशपण जपलं आहे. घडवलं आहे. म्हणूनच की काय महात्मा गांधीनी ‘खेड्याकडे चला’ म्हणत लोकांना या वाटांनी वळते करण्याचा प्रयत्न केला. खेडी घडली तर देश घडेल, या विचारातून कदाचित हे सगळं असेल. पण उक्ती आणि कृतीत अंतराय आले की, गांधींसारख्या महात्म्याच्या विचारांचा पराभव होणे नियतीचे अटळ भागधेय ठरते. शासन, प्रशासन, प्रजा ही व्यवस्थेतील लहानमोठी बेटे सुरक्षित राखायला लागतात. ती राखण्यासाठी विकल्प उभे करायला लागतात. प्रयोजने अधोरेखित करायला लागतात. मर्यादांच्या रेषा ओढून त्यांना कार्यान्वित करावे लागते, तेव्हा व्यवस्था उभी राहते. कारण व्यवस्थेला आवाज असला, तरी पाय नसतात. ती कुणाच्या तरी आज्ञेने आणि आधाराने चालत असते. व्यवस्थेच्या अंतरंगातून आपलेपणाचे झरे स्त्रवत असतील, तर आस्थेचे मळे फुलवता येतात. पण हे इतकं काही सोपं नाहीये.

व्यवस्थेचा हत्ती संदेहाच्या कर्दमात रुतातो, तेव्हा विकासाच्या क्षितिजांकडे नेणाऱ्या वाटा अवरुद्ध होतात. विसंगत विकल्पांना विशेषत्वाची लेबले चिटकवली जातात, तेव्हा नको असणाऱ्या पर्यायांना बरकत येते. विसंगतीचीच संगती लावण्यात काळाचा मोठा तुकडा खर्ची पडतो. खरंतर विकास हीच मुळात सापेक्ष संज्ञा आहे. त्याच्या अर्थांचे आयाम कालसंगत असतीलच, असे नाही. असल्यास तिकडे वळती होणारी पावले आनंदतीर्थी पोहचू शकतात, पण हे असं चित्र कितीही सुंदर वगैरे दिसतं असलं, तरी सहजसाध्य नसतं. व्यवस्थेच्या कोरडेपणाने मनात रुजलेली क्षितिजे कोमेजतात, हेही तितकेच खरे. दुभंगलेल्या वाटांनी माणसे भविष्य कसे शोधू शकतील, हा खरा प्रश्न आहे. तसेही प्रश्न कधी सोबतीला नसतात. त्यांचा संचार सार्वकालिक आणि सार्वत्रिक. त्यांची उत्तरे शोधायला लागतात. त्यासाठी काही सूत्रे तयार करायला लागतात. काही आडाखे आखायला लागतात. काही साचे घडवून घ्यावे लागतात. पर्याप्त समाधानाचा शोध माणूस सतत घेत आला आहे. समाधानाची परिभाषा प्रत्येकाची वेगळी असली, तरी मातीच्या अस्तित्वाशी नाळ जुळली आहे, त्यांच्यासाठी जमीन केवळ मातीचा निर्जीव तुकडा नसतो. त्याचे असणे-नसणे तेथून रोजच उगवून येत असतं. जीवनाची रोपटी तेथे बहरत असतात. आयुष्याला आकार देणारी सूत्रे तेथूनच गवसत असतात. माय, माती आणि मायभूमी याचं नातं धमन्यांमधून अखंड वाहत असतं. त्याला निकषांच्या मोजपट्ट्यामध्ये मोजता नाही येत. ते प्रलोभन, पैसा, प्रतिष्ठा, पदाच्या अनुषंगाने नाही मिळवता येत. पैसा व्यवहाराच्या वर्तुळात जमिनीच्या तुकड्याचे मोल करू शकतो, पण भावनांचे बंध नाही खरेदी करू शकत.   

उगवणारा दिवस स्वप्ने घेऊन येतो. दिवस, महिने, वर्षे चालत राहतात पुढे. माणसे काळाच्या तुकड्यात आपल्या अस्तित्वाचे धागे शोधत त्याला सोबत करीत राहतात. स्वप्नांचे प्रदेश उभे करण्याच्या गोष्टी काही माणसे करतात. त्यासाठी सोयीस्कर परिभाषा केल्या जातात. विकासाचे आराखडे आखले जातात. पण विकासाची फळे सामान्यांच्या हाती लागतात का? सुखांचा वर्षाव करणारी साधने दिमतीला असणाऱ्या माणसांनी हाती शून्य घेऊन जगणाऱ्या माणसांच्या कल्याणाच्या वार्ता करणारे विचार काही अलीकडचे नाहीत. संपन्न जगण्याची स्वप्ने दाखवण्याच्या पद्धतीही जगाला काही नव्या नाहीत. सामन्यांच्या आयुष्यात समाधानाचे रंग भरण्याच्या गोष्टी कितीतरी वर्षापासून सांगितल्या जात आहेत. पण त्यातील किती पूर्ण झाल्या, याची गणिते काही मांडली जात नाहीत. देशाचं अर्थशास्त्र शेती, माती आणि मातीत मळणाऱ्या माणसांच्या कष्टाभोवती फिरते आहे, असे म्हणणे अतिशयोक्त होणार नाही. पृथ्वी सूर्याभोवती फिरत असते, हे भौगोलिक सत्य असले तरी ती पैशाभोवती फिरते आहे, हे आर्थिक सत्य आहे. सत्तेची वसने परिधान केलेली माणसे विकासाच्या वार्ता करतात, पण धुळीत मळलेल्या माणसांची भाषा काही त्यांना अंगीकारता येत नाही.

सगळ्याच जुन्या गोष्टींना कवटाळून बसणे उपयुक्त नसते अन् कालसंगतही. उपयुक्ततेचे संदर्भ समजून घ्यावे लागतात. त्यांची मूल्ये आकळून घ्यावी लागतात. आवश्यक असल्यास कसोट्यांवर घासून स्थापित करायला लागतात. उपयुक्ततेचे मूल्ये शोधून मांडले जातात, पण अनुपयुक्ततेचे आयामही कळायला नकोत का? अपेक्षांनाही काही अंगभूत अर्थ असतात, हे समजणे आवश्यक नसते का? धूसर क्षितिजावर असणारी लहानमोठी स्वप्ने साकळून आणून सामांन्यांच्या पदरी ज्यांना टाकता येतात, ते वंदनीय ठरतात. विकासाचे प्रदेश उभे करायला लागतात. पण त्याला सामान्यांच्या अपेक्षांची किनार असायला लागते. धरणे, रस्ते, सेझ, औद्योगिक परिसर, प्रकल्प आदि नावांच्या गोंडस झुली पांघरून येणारा विकास विस्थापनासाठी की, उन्नतीसाठी याचं आकलन आधी घडणं आवश्यक नसते का? विस्थापितांच्या वेदनांचे विकल्प शोधता यायला नकोत का? माणसांचे आयुष्य उजाड करायला सरकारी आदेशाचा एक कागद पुरेसा असतो. सैरभैर आयुष्यांना स्थापित करण्यासाठी कागदांचे ओझे, आदेशांचे क्रमांक घेऊन फायली परिभ्रमण करीत राहतात व्यवस्थेच्या केंद्राभोवती, जगण्याचे रंग बदलण्यासाठी काळ कूस बदलतो आहे म्हणत. पण ज्याच्या आयुष्याच्या क्षितिजावरून इंद्रधनुष्य हरवलं त्यांचं काय?

ही कविता व्यवस्थेला नुसते प्रश्न विचारत नाहीये. प्रश्नाच्या आत तुटण्याच्या वेदना एकवटलेल्या आहेत. सामन्यांच्या सामाजिक, आर्थिक पिळवणुकी विरोधातला निषेध मुखरित करणारा आवाज आहे. ठसठसणारी वेदना आहे. व्यवस्थेसमोर हतबल झालेल्या वेदनांचं आक्रंदन आहे. वातानुकूलित यंत्रणेच्या गारव्याने भरलेल्या खोल्यांमध्ये कोणीतरी कागदाच्या तुकड्यावर आडव्या-उभ्या रेषा आखून निर्देशित केलेला टीचभर भाग म्हणजे जमीन नसते. त्या चतकोर तुकड्यात वर्षानुवर्षाच्या आकांक्षा रुजलेल्या असतात. आस्था सजलेल्या असतात. अनेक स्वप्ने पेरलेली असतात. जगण्याचे श्वास तेथून अंकुरित होत असतात. सुखाचे रंग वाऱ्यासोबत उडत असतात. माथ्यावरील आभाळ आश्वस्त करीत असते. मातीचं सत्व घेऊन एक अख्खं विश्व तेथे नांदत असतं, गुरावासारांसोबत. संस्कृतीचे तीर धरून संस्कार वाहत असतात तेथून. सणवार, उत्सव, देवदेवता, यात्राजत्रा, रूढीपरंपरा, कुलाचा इतिहास त्याच मातीतून उगवून येत असतो, पिढीगणिक. जमिनीचा तुकडा घडणाऱ्या बिघडणाऱ्या अनेक आयुष्याचा इतिहास असतो. जगणं समृद्ध करणारा भूगोल येथूनच आकाराला येत असतो. घरातल्या जितराबालाही जीव लावणारी ही माणसे भले धनिकांच्या जगात भणंग असतील, पण अर्ध्या भाकरीतून चतकोर देण्याएवढं विशाल अंतःकरण राखणारी आहेत. प्रथितयश असणाऱ्यांच्या जगात वावर शब्द जमिनीचा केवळ एक तुकडा असेल, पण मातीला माय मानणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी काळजाचा तुकडा आहे. काळीज असं देहापासून सहज काढता येतं का? पिढ्यांचा वावर आहे तेथे. आस्थेचे अनुबंध सामावले आहेत या मातीच्या कणाकणात. दिवस-रात्री सकाळ-दुपार-संध्याकाळ वावराच्या बांधावर बांधलेल्या आहेत. आयुष्यातले सगळेच ऋतू मातीतून उगवून येतात, त्यांच्यासाठी वावराचं मोल पैशात खरंच करता येते का?

फक्त स्वतःभोवती प्रदक्षिणा करता येतात, त्यांना प्रार्थनांचे मोल कळावे कसे? वाळवंटात सौंदर्य शोधणाऱ्यांना भावनाचे ओलावे घेऊन वाहणारे झरे कसे आकळतील? लॅण्ड, जमीन वगैरे केवळ एक शब्द म्हणून उरतो, त्यांना भावनांचे मोल कळण्यासाठी आधी जिव्हाळा जपता यायला हवा. दुर्बिणीचे डोळे घेऊन वावराच्या तुकड्यांना रेखांकित करता येईलही, पण संवेदनांचे डोळे कोणत्या प्रयोगशाळेत शोधून प्रत्यारोपित करता येतील? मनाला डोळेच नसतील, तर त्यात साकळलेल्या आकांक्षा, सजलेले स्वप्ने कसे दिसतील? प्रगतीचे पंख लावून माणसाने समुद्रतळापासून सूर्यबिंबापर्यंत अनेक अज्ञात परगण्यांचा शोध घेतला, पण संवेदनांच्या वाटेने चालत भावनांच्या प्रदेशांपर्यंत तो काही पोहचू शकला नाही. ज्ञानविज्ञानतंत्रज्ञान दिमतीला घेऊन त्याच्या प्रगतीची याने अवकाशात विहार करीत आहेत. पण सामान्यांच्या जगण्याचे आकाश काही त्याला गाठता आलं नाही. मातीसाठी मनातून उगवून येणाऱ्या भावनांचा डोळा कोणत्याही शास्त्राने कमावलेल्या ज्ञानाच्या प्रगतीने शस्त्रक्रिया करून नाही लावता येत. तो शेतकऱ्याच्या पोटी जन्म घेऊन मिळवावा लागतो. त्यासाठी मातीत जन्म मिसळून घ्यावे लागतात.

डोळे सगळ्यांना असतात, पण दृष्टी किती जणांकडे असते? शेतकऱ्याच्या नजरेने पाहिले तर जमीन केवळ जमीन नाही. तिच्याशी त्याची नाळ जुळलेली असते. त्याच्यासाठी आईचं गर्भाशयचं असते ती. ज्यातून सर्जनचे सोहळे वाहत असतात अनवरत, अनेक आकांक्षाना जन्म देत. केवळ कुण्यातरी मनात आले, म्हणून संपादनाच्या गोंडस नावाखाली शस्त्रक्रिया करून हे गर्भाशयच काढून घेणं विकासाच्या कोणत्या चौकटींमध्ये अधिष्ठित करता येतं? एक शुष्क निर्णय पुढच्या पिढ्यांचे जन्म संपवतो. आयुष्याचे ऋतू उजाड करतो. ज्यांचा जन्मच परिश्रमाच्या गाथा लिहिण्यासाठी झाला आहे, त्यांना बेगडी सुखाच्या परिभाषा कशा आकळतील? जगताना निर्माण झालेल्या प्रश्नांना उत्तरे शोधण्यासाठी निघालेली माणसं उपेक्षेच्या नव्या गुंत्यात गुरफटत आहेत. प्रश्न सुटण्याऐवजी नवेच प्रश्न जन्माला येत आहेत. यांच्या वेदनांचे अभिलेख काही मिटत नाहीत. ललाटी लिहिलेल्या अभिशापातून सुटका काही होत नाही. मुक्ती कोण पथे... हा प्रश्न कष्टकऱ्यांच्या जगण्याला जळूसारखा चिकटला आहे. खरंतर त्याला मुक्ती नको, मोक्षही नको. फक्त सन्मानाने जगण्याचा मार्ग आणि थोडा आपलेपणाचा ओलावा हवा, नाही का?
- चंद्रकांत चव्हाण
••