कविता समजून घेताना... भाग: तेवीस

By // No comments:

वळणाचं पाणी

रखेलीच्या पायी
नवऱ्यानं सोडलं मला
सौभाग्यवती असून
त्यानं विधवा केलं मला
जगावं असं काही राहिलं नव्हतं
पोटाच्या तान्हुल्यासाठी
जगावं लागत होतं
लोकांची उष्टी काढून
जीव थकून जायचा
वाढत्या पोराला पाहून
ताजातवाना व्हायचा
कुणी वाहिनी तर
कुणी ताई म्हणायचे
नजरेत मात्र त्यांच्या
वेगळेच भाव असायचे
त्यांच्या नुसत्या नजरेने
मनाला बलात्काराच्या
वेदना व्हायच्या
तशाच शारीरिक भावनाही
जागृत व्हायच्या
कारण पोटाला उपाशी
राहण्याची सवय झाली होती
शरीराला अजून व्हायची होती
पण मोहाला बळी पडायचे नसते
शील जिवापलीकडे जपायचे असते
असा ठाम होता निर्धार
म्हणूनच खडतर वाट झाली पार
पोरगं माझं मोठं होत गेलं
मीही भूतकाळ विसरून
वर्तमान करपवून
भविष्याकडे वाट लावून बसले होते
आणि इथेच माझे चुकले होते
ज्याला जीव लावला
त्यानेच जीव घेतला
तोही एक पोरीला घेऊन पळून गेला
मला म्हातारीला जुनेच भोग
भोगायला ठेऊन गेला
माझ्या साऱ्या आयुष्याचं पुण्य
एका क्षणात संपून गेलं
अखेर वळणाचं पाणी
वळणाला गेलं!

माधव पवार

‘स्त्री जन्मा तुझी कहाणी, हृदयी अमृत नयनी पाणी’ या ओळी कुठेतरी वाचल्याचे स्मरते. माहीत नाही नक्की कोठे? पण ते महत्त्वाचं नाही. या एका ओळीत ‘तिच्या’ जगण्याचे सगळे भोग सामावले आहेत. वेदनांचे वाहणारे प्रवाह आहेत. उपेक्षेचे संदर्भ आहेत. वंचनेची वर्तुळे आहेत. तिचं ‘बाई’ असणं अधोरेखित झालं आहे. प्रघातनीतीच्या परिघाभोवती घडणाऱ्या तिच्या आयुष्याच्या प्रदक्षिणा आहेत. अश्वत्थाम्याची अस्वस्थ वणवण घेऊन वेदनांचे अर्थ शोधण्यासाठी भटकत राहणं आहे. किती वर्षे झाली असतील? किती ऋतू कूस बदलून गेले असतील? किती बहर वळणावर विसावले असतील? कितीदा आभाळ भरून आलं असेल? कितीदा रितं झालं असेल? आयुष्याच्या अफाट पसाऱ्यात सगळ्याच गोष्टींच्या नोंदी काही कुणी करून ठेवत नसतं. कराव्यात असंही काही नसतं. तसंही काही बाबी गृहीत धरण्याचा सराव करून घेतला की, काळाच्या कातळावर नोंदी कोरून घेण्याची आवश्यकता उरतेच किती?

देहाची सोबत करणाऱ्या श्वासांच्या संगतीने म्हणा किंवा नियतीने निर्धारित केलेल्या वाटेने, काही म्हटले तरी अर्थ एकूण एकच. प्रवास सगळ्यांना घडतो. त्यात काही पराक्रम वगैरे असतो असे नाही. उताराचे हात धरून पाण्याने वाहत राहावे, तसे ते वाहणे असते. आयुष्याला अर्थ प्राप्त होतात प्रवाहांना अपेक्षित दिशेने वळते करण्यात. तसेही जगण्यात सामावलेल्या सगळ्याच गोष्टींना अर्थ असावेत असे कुठे असते? असले म्हणून आयुष्याची उंची वाढते अन् नसले म्हणून अगदीच संपते असेही नाही. पण असणे आणि नसणे या बिंदूंना सांधणाऱ्या रेषेवरून घडणाऱ्या प्रवासात जगण्याचे अर्थ शोधावे लागतात. वाचावे लागतात. वेचावे लागतात. हा प्रवास असतो एका किनाऱ्याकडून दुसऱ्या तीराकडे निघण्याच्या. प्रवाहांशी सख्य साधता आलं की, वाहण्यालाही अर्थ मिळतात. माणूस व्यवस्थेचे किनारे धरून वाहतो आहे, कितीतरी वर्षांपासून. व्यवस्था कुण्या एकाच्या विचारांची पावले घेऊन पुढे सरकत नसते. ती उभी असते अनेकांच्या मनात घर करून असलेल्या आकांक्षांवर. ती उभी करता येत असली, तरी चालती करण्यासाठी समान विचारांच्या पणत्या घेऊन पावलापुरता प्रकाश पेरणाऱ्या हातांची आवश्यकता असते. हे हात बाहेरून दत्तक आणता येत नाहीत. व्यवस्थेच्या वर्तुळात ते शोधायला लागतात. वर्तुळांचे परीघ विस्तारण्यासाठी विचार पेरावे लागतात. पण विचारच अंधाराच्या मर्यादांमध्ये हरवले असतील तर...?

मनात वसतीला उतरलेली सगळीच स्वप्ने पूर्ण होण्यासाठी असतात असे नाही. मुक्कामापर्यंत पोहचण्यासाठी प्रवास करावा लागतो. तो एकट्याचा असतो. समूहाने निर्माण केलेल्या वाटांचा असतो. परंपरांचा असतो. प्रघातनीतीचा असतो. चालत्या पावलांना परंपरांचा पायबंद पडणे आकांक्षांच्या वर्तुळाचे परीघ सीमित होणे असते. काहींच्या जगण्याला अथांगपण असते. काहींच्या आयुष्याला अफाटपण घेऊन येणारे क्षितिज बिलगलेले असते. पण काहींच्या जगण्याची वर्तुळेच सीमांकित परीघाने बंदिस्त झालेली असतात. ती कधी परिस्थितीने, तर कधी परंपरांनी गोठवलेली असतात. हे गोठलेपण मनी विलसणाऱ्या बहराची सांगता असते. ऋतूनी पेरलेल्या सौंदर्याचं विसर्जन असतं.

नियतीने पदरी घातलेलं दान घेऊन जगण्याची सूत्रे शोधणाऱ्या एका आकांक्षेची सांगता ही कविता अधोरेखित करते. तिच्या प्राक्तनाचे संदर्भ शोधत सरकत राहते. संवेदनांचे किनारे धरून वाहत राहते. विस्कटलेल्या आयुष्याने पदरी घातलेल्या तिच्या वेदनांचे वेद हाती घेऊन कवी एक अस्वस्थपण शब्दांतून पेरत राहतो. आपणच आपल्यापासून सुटत जाणं, निखळत जाणं एक जखम असते. कविता वेदनेची वलये घेऊन मनाच्या परिघाभोवती भ्रमण करीत राहते. स्त्री कोणीही असो, कोणत्याही देशप्रदेशात वसतीला असो. तिच्या क्षितिजांच्या मर्यादा आधीच कोरल्या गेलेल्या असतात. परंपरांचे हात धरून त्या चालत राहतात. कधी कुणी त्याविरोधात आवाज बुलंद केल्याच्या वार्ता कानी येतात, पण या आवाजांचे प्रतिध्वनी आसपासच्या आसमंतात किती काळ निनादत राहतात? गळ्यातले आवाज गळ्यात अडले, तर ते पोहचतीलच कसे? असाच हरवलेला आवाज ‘आई’ नाव धारण करून या कवितेतून आर्त साद देत राहतो. एक हताशपण घेऊन स्वतःच स्वतःची समजूत करून घेत नियतीने आखलेल्या मार्गावरून मन मोडून, मान खाली घालून हरवलेल्या वाटांचा शोध घेत चालत राहतो.

मातृत्वाला मान असावा; पण स्त्रीत्वाचा सन्मान नसावा, एवढा अविचार माणसांच्या जगात का दिसावा? कारुण्यमूर्ती, वात्सल्यमूर्ती म्हणून स्त्रीकडे पाहताना तिच्याठायी असणाऱ्या ममतेचा गौरव होत राहिला आहे. वंश सातत्यात तिची भूमिका अनन्यसाधारण असल्याने तिचा सन्मान होत आला आहे; पण नारी म्हणून वाटेला अवहेलनाच येत राहिली. माता म्हणून तिचा प्रवास कितीही सुंदर असला, तरी तिच्यातील मातृत्व वजा केल्यावर मागे उरणारं तिचं स्त्रीत्व नेहमीच दुय्यम राहिलं. हे दुय्यमत्त्व अधोरेखित करणारी चिन्हे तिच्या सौभाग्याशी जुळवली गेली. वटसावित्री पतीच्या जीविताची हमी ठरविली. अहेवपणी आलेलं मरण तिला जीवनसांगतेची इतिकर्तव्यता वाटू लागलं. जन्मासोबत मिळालेलं नावही त्यांच्यासाठी बदलून घ्यायचं. अस्तित्वच विसर्जित करून ठेवायचे, तेथे नावाचं काय अप्रूप?

पुरुषी मानसिकता घेऊन नांदणाऱ्या जगात स्त्रीच्या कर्तृत्वातील, सामर्थ्यातील सुंदरता शोधण्याऐवजी पुरुषाची नजर तिच्या देहात सौंदर्य शोधते. गौरवर्णांकित असणं तिच्या सौंदर्याचं परिमाण असतं. नितळ अंगकांती असणारी नारी सौंदर्याची परिभाषा ठरते. ‘स्त्रीचे सौंदर्य म्हणजे तिचे सामर्थ्य, तर पुरुषांचे सामर्थ्य म्हणजे त्याचे सौंदर्य’ यासारखे विचार जन्माला येताना, स्त्रीने तिचे सामर्थ्य कमनीय बांध्यात शोधावे, असंच काहीसं नीतीसंकेत निर्धारित करणाऱ्यांना सूचित करायचं असेल का? ती नेहमी ‘बार्बीडॉल’ म्हणूनच दिसावी, या विचारांतून तिला पाहिले जाते. मनाचं सौंदर्य चिरकाल टिकणारे असते, हे विसरून अटकर बांध्यात तिचं स्त्रीत्व उभं केलं जात असेल, तर तिच्या असण्याला अर्थ उरतातच किती?

नीतीसंकेतांची निर्मिती समाजाचे व्यवहार सुस्थापितरित्या चालत राहावेत म्हणून झाली असली, तरी सगळेच त्यांचे निर्वहन करतात असे नाही. त्याने काही केले तरी त्याच्या वर्तनाला नेहमीच पुरुष म्हणून मोजताना पदरी झुकतं माप घातलं जातं. तिने मात्र मर्यादांची वर्तुळे पार करायचा प्रयास केला की, संस्कारांचा अधिक्षेप असतो. जगण्याभोवती घातलेली कुंपणे नाकारणे प्रवाहांविरोधात प्रवास ठरतो. त्याच्या मनात वसतीला असलेल्या आनंदाची अभिधाने शोधण्याला पुरुषार्थाची लेबले लावली जातात. ती परिधान केलेल्या वस्त्रासारखी असते. वस्त्रे बदलता येतात. टाकून देता येतात. नवी घेता येतात. मनात वसणाऱ्या सुखांचा शोध घेताना भावनांच्या आवेगात चुकून एखादे पाऊल वाकड्या वाटेने वळते झाले की, तिला वारयोषिता म्हणून अधोरेखित करणे अधिक सुगम असते.

सौभाग्यवती असूनही कुण्या प्रियतमेच्या पायी नवऱ्यानं टाकून देण्याच्या वेदना तिच्याशिवाय अधिक कुणाला आकळतील? अहेवपणी विधवा होणं काय असतं? हे शब्दांचे गुच्छ तयार करून कसे मांडता येईल? त्याच्या एका निर्णयाने संसाराची स्वप्ने विखरत जाणे, जगणे दुभंगणे काय असते, हे तिच्याशिवाय कुणाला कसं सांगता येतील? ज्याच्या काळजावर घाव घातले जातात, त्यांना वाहत्या जखमांच्या वेदनांचे अर्थ समजून नाही सांगायला लागत. ज्याच्या प्रेमाच्या चार शब्दांनी जगण्याचा धीर यावा, त्यानेच नाकारल्यानंतर जगावं असं काही तिच्या आयुष्यात शेष राहिले असते का? पण कधी परिस्थितीच अशा वळणावर आणून उभी करते की, प्राप्त प्रसंगापासून पलायनाचे सारेच पर्याय संपलेले असतात. उदरी वाढणाऱ्या अंकुराला आकांक्षांचे आकाश मिळावं म्हणून नियतीने केलेले आघात ती झेलत राहते.

परिस्थितीच्या निर्मम खेळात एकवेळ धीराने उभं राहता येतंही, पण भाकरीचे प्रश्न सहज उभं कसं राहू देतील? हातपाय चालले, तर जगणं उभं राहतं. आयुष्याच्या पटावरून तुटलेल्या तुकड्यांना ती सांधत राहते. लेकराच्या जगण्यासाठी लोकांची उष्टी काढून आयुष्याची गणिते सोडवत राहते. जीव थकूनही जीव लावण्यासारखे काही हाती लागल्याने, जीव ओतत राहते. दुःखाचे हेही दिवस कूस बदलतील. सौख्याचा वसंत अंगणी येईल म्हणून आपल्या अस्तित्वाच्या अंशाकडे पाहून उमेदीचे कवडसे शोधत राहते. अंधाराची क्षितिजे पार करीत येणारा आस्थेचा एक अनुबंध हरवलेल्या उमेदीला लेकराच्या रूपाने दिसायचा. धूसर होत जाणारी रेषा ठळक व्हायची. विसकटलेल्या आयुष्य अन् उसवलेल्या जगण्यावरची श्रद्धा वाढत रहायची.

परिस्थितीला एकवेळ समजून घेता येतं. पण विकार घेऊन आसपास विहार करणाऱ्या नजरांना समजावयाचे कसे? नजरेत विकारांची पाखरे सतत भिरभिरत असतील, तर फुलपाखरांच्या पंखांची अपेक्षा करावी कशी? विषाक्त नजरांसाठी एकाकी जीव संधी असतो. कुणी कोणत्या नात्यांची नावे वापरून संबोधित केलं, म्हणून विचारातून विकारांचे विसर्जन होतंच असं नाही. नजरेने देहाची मापे काढणारी विकृती दिसत नसली, तरी तिचं देहाभोवती भिरभिरत राहणे कसे नाकारता येईल? मनावर झालेला आघात एकवेळ विस्मरणाच्या अंधाऱ्या कप्प्यात ढकलता येईल. कदाचित विसरता येईलही. पण वासनांकित नजरा देहाभोवती फिरताना रोजच घडणारा नजरांचा बलात्कार विसरायचा कसा? देह नजरांनी पिण्यासाठीच असतो, अशा विचारांनी वर्तणाऱ्यांच्या विकारग्रस्त नजरांचे वासनांकित बलात्कार टाळायचे म्हटले तरी टाळता येतात कुठे? अगतिक जिवांच्या वाट्याला येणारे हे भोग मनावर होणाऱ्या बलात्काराच्या वेदनाच.

कुणी निर्धारित केलेल्या नियमांच्या चौकटींच्या अधीन राहण्यास निसर्ग अंकित नसतो. त्याचे सोहळे ठरलेले असतात. संस्कार अंगीकारता येतील, भोवती घातलेली कुंपणे मर्यादांचे परिमाणे म्हणून मान्य करता येतीलही, पण देहाभोवती लगडलेल्या आसक्तीचे विचार सहजी निरोप घेत नसतात. त्याच्या मागण्या उचंबळून येतच असतात. एक लाट थांबवावी, दुसरी आवेगाने धावत येते. मन मानायला तयार असते, पण शरीर? त्याच्या गरजा टाळायच्या कशा? तिच्या देहाला बिलगलेल्या भावना अशाच अवचित जाग्या होतात. एक अस्वस्थपण विचारांत कोरून जातात. पोटाला उपाशी राहण्याची सवय करून घेता येते, पण शरीराला ही अवघड वळणे पार करण्यासाठी तयार करायला लागते. काहीही करायला लागले, तरी मोहाच्या क्षणांना थांबवून धरायचे अन् यातच तुझ्या आयुष्याचे सार्थक असते, हा विचार तिच्या मनाच्या मातीत परंपरांनी रुजवला आहे. चारित्र्य आयुष्याचा आरसा असतो. त्यावरील एखादा डागही चमक घालवायला पुरेसा ठरतो. शील अलंकार असतो, तो जपायचा निग्रहपूर्वक, काहीही झाले तरी. हा विचार मनाच्या अथांग डोहात उतरला असल्याने, ती प्रवादांना जपते. निग्रहाने स्वतःला जपलं म्हणून आयुष्याची खडतर वाट पार झाली म्हणताना परंपरानिर्मित विचारांचा तिला अभिमान वाटतो. कुणीतरी तयार केलेली सूत्रे तिच्या दृष्टीने अस्तित्वाला आयाम देणारे प्रमाण ठरते. स्वातंत्र्याला संकुचित करणारी प्रमेये ती मान्य करते. तो मात्र त्याच्या सुखांची समीकरणे त्यानेच निर्धारित केलेल्या सूत्रात शोधतो. प्रवाद त्याच्यासाठी कोसो दूर अंतरावर असतात.

पोरगं मोठं होत गेलं, तसा वेदना पदरी पेरणारा भूतकाळ विसरून जगण्याची प्रयोजने शोधत ती पुढे चालत राहते. वर्तमान करपत गेला तरीही भविष्याच्या उदरात लपलेल्या सुखांच्या तुकड्यांकडे डोळे लावून बसते. आयुष्याच्या वाटेवर अंथरलेल्या अंधारात लपलेल्या आकृत्या विस्मरणाच्या डोहात टाकू पाहते. पण सगळीच गणिते काही इच्छेच्या अधिनस्थ नसतात. कधी आखलेले आडाखे बिघडतात. आराखडे आकार हरवतात. आयुष्याचे अनुमान अनुबंधाचे आयाम विसरतात. तेव्हा ‘इथेच माझे चुकले होते’ म्हणताना कासावीस होते. उसवत जाते. नवऱ्याने टाकून दिल्याच्या वेदनांपेक्षा अपेक्षाभंगाचा आघात तिला क्षतविक्षत करतो. ही जखम तिच्या आयुष्यातून सतत वाहत राहते. खरंतर ज्याच्यासाठी तिने आयुष्याचा होम केला. समाधानचे सोहळे संपन्न करणाऱ्या सुखांना अंतरावर थांबवून ठेवले. समर्पणाच्या समिधा आकांक्षांच्या धगधगत्या यज्ञकुंडात समर्पित केल्या. स्वतःला स्वतःतून वजा करून त्याच्यासाठी सुखांच्या बेरजा करत गेली. दुःखाचे दान झेलत गेली. पण त्यानेच तिला आपल्या विश्वातून वजा केलं. ज्याला जीव लावला, त्यानेच जीव घेतला.

पोरीला घेऊन तो पळून जातो. आयुष्याचे एक वर्तुळ पूर्ण होते. इतिहास एक प्रदक्षिणा पूर्ण करून त्याच बिंदूवर येऊन थांबतो. विस्मृतीच्या अंधारात भिरकावून दिलेले वेदनांचे तुकडे दिसू लागतात. प्रसंगांची पुनरावृत्ती प्राक्तनाच्या पथावरून चालत समोर येते. पात्रांची नावे तेवढी बदलतात. जुनेच भोग नव्याने आयुष्याच्या उंबरठ्यावर येऊन विसावतात. प्राक्तनाचे भोग मागे ठेऊन तो परागंदा होतो. तिचं सगळं आयुष्य कापरासारखं जळत राहिलं. चिमणीच्या चोचीने वेचून आणलेलं चिमूटभर पुण्य एका क्षणात संपून गेलं. मागे उरल्यात केवळ रित्या ओंजळी. नियतीने पदरी घातलेल्या श्वासांना सांभाळत उसवलेल्या आयुष्याला टाके घालत राहते. आता उरतेच काय तिच्या जगण्यात, ज्यासाठी तिने आयुष्याला समजावत राहावे? स्वप्ने पाहत रहावीत? जगण्यात विसावू पाहणारा मोहर अवकाळी करपतो. डहाळीचा हात सोडून देठातून सुटलेल्या पानांसारखं वाऱ्यासोबत सैरभैर भिरभिरत राहणं अटळ भागधेय होतं. ना कोणती दिशा. ना मुक्कामाचं अंगण. ना आस्थेने ओढून आणणारा उंबरठा. नियतीच्या लाटांवर वाहत राहणे हाती उरतं. अखेर ‘वळणाचं पाणी वळणाला गेलं’ म्हणत नियतीचे ललाटी लेखांकित केलेले अभिलेख वाचण्याचा विकल प्रयत्न करीत राहते. प्राक्तनाने आयुष्यात गोंदलेल्या प्रश्नचिन्हाचा शोध घेत राहते. मिळतील तिला उत्तरे...?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: बावीस

By // No comments:
वस्ती आणि मोहल्ला

सकाळ उजाडली की,
वस्ती आणि मोहल्ल्याचा
मध्येच वाहणारा
नाल्याचा पुल ओलांडून
अहमद मामू
नान पाव, बन पाव अन् बटर पाव
आणि अशाच सटरफटर वस्तू
विकायला यायचा
तेव्हा साऱ्या वस्तीचा दिवस
चाय पावने सुरू व्हायचा

सारं अंग तेलकट मळकट केलेला
आणि कळकट कपडे घातलेला
मुख्तार चाचा
डोक्यावर मोठं टोमलं घेऊन
‘पप्पड ले लो... पप्पड ले लो...’
म्हणत भले मोठे तेलकट पापड विकायचा
सारी कळकट मळकट पोरं
चार-चाराने घेऊन त्याच्या भवती जमा व्हायची
आणि समदं टोपलंच्या टोपलं
सुपडं करून जायची,

‘दौ रूप्पे में बारा...’ ओरडत
आशाखाला केले विकायला यायची
आमच्या सिझनमध्ये
गुठली के दाम विकून सारी
पाटी झटकून जायची

दिवसातून दोनदा तरी
राजूचाचाच्या रंगीबेरंगी
बिल्लोरच्या किणकिणाटात
बाया रमायच्या घंटाभर तरी,
आपलं मनगट सोपवायच्या
त्याच्या हवाली बिनधास्त
बिल्लोर टिचला की हातातलं रक्तही
त्या पदरानं हलकेच टिपून घ्यायच्या हसत खेळत

अब्दुल किल्लीवाला घड्याळही
दुरूस्ती करायचा
मी थांबायचो त्याच्या घराच्या ओट्यावर
‘अब्बा, आरेले… बैठनेको बोलेल है’
अशा किणकिणत्या आवाजात
सांगणारी हमीदा
मान खाली करून बोलायची
तेव्हा
मीही शरमल्यागत
अंग चोरून खाटेवर बसायचो,
तिच्या अब्बाकडून
घड्याळ कधीच दुरूस्त झालं नाही
मी मात्र घड्याळ घ्यायला न चुकता गेलो
आणि एक दिवस
हमीदाच्या शादीची
दावत खाऊन आलो

मोहल्ल्यातले पोरं आमच्यासोबत क्रिकेट खेळायचे
पण त्यांनी कधीच
रडीचा डाव खेळला नाही
मॉ-भैनीवरून शिव्या दिल्या तरी
जात धर्माचा उद्धार करून
अंगाशी कधी खेटलो नाही

फातिमा बुढ्ढी भर दुपारी
कुडकुड्या घेऊन यायची लपतछपत
आणि
पूर्ण दिवस बायांमध्ये सवतीचे
गऱ्हाणे करत बसायची
बस्तीतल्या बायांच्या दुःखाशी
आपल्या दुःखाचं नातं जोडायची
उस्मान चाचाच्या मैय्यतला
वस्तीने फाया जमा केला
त्याच्या बिबी बच्च्याला
दुखवटाबी दिला

वस्तीतल्या बालवाडीत
पंधरा ऑगस्ट साजरा व्हायचा
तेव्हा
मेहमूद भाई पाय आपटून
तिरंग्याला कडक सलाम हाणायचा
मोहल्ल्यात रंगायचा
शहाबानू आणि जॉनी बाबू
कव्वालचा रंगीन मुकाबला
तर
वस्तीत दणकायचा
वैशाली शिंदे आणि मिलिंदचा
आमना सामना...
तेव्हा वस्ती आणि मोहल्ला
रात्र रात्र जागायचा
आणि
एकमेकांना ओवाळून
पैसे उधळायचा

वस्तीला तोंडपाठ असायचे
अजानचे शब्द
आणि मोहल्ल्याला सांगता यायचा
प्रार्थनेचा अर्थ
आता कुठे विकासाची 'गंगा'
वस्ती आणि मोहल्ल्यावर अवतरलीय
स्वातंत्र्यानंतरच्या साठवर्षानंतर...
वस्ती आणि मोहल्ला
यांच्या मधून वाहणारा नाला
आता बंडींग करण्यात आलाय
वस्ती आणि मोहल्ल्याला जोडणारा पुलही
जमीनदोस्त करण्यात आलाय
आणि
त्यावरून संरक्षक भिंतही उभारली गेलीय
त्यामुळे वस्तीतून मोहल्ल्यात
आणि मोहल्ल्यातून वस्तीत
कोणी जाऊ शकत नाही
आता वस्तीला ऐकू येतात
दिवसातून चारदा मशीदीतले अजान
आणि
मोहल्ल्याला ऐकू जातात,
भारत माता की जय चे फर्मान...!!

डॉ. संजीवकुमार सोनवणे


गुंते अनेक प्रश्नचिन्हे दिमतीला घेऊन येतात. गुरफटणे त्यांची स्वाभाविक प्रवृत्ती असते. काही गुंते सहज सुटतात, काहींची उकल करताना सगळं कसब पणाला लागूनही हाती फारसे काही लागत नाही. पण काही गुंते असेही असतात, जे कळतं नकळत गोफ विणत राहतात. त्यांचे पीळ समजून घेता आले की कळते; केवळ गुंत्यांनाच नाही, तर त्याभोवती साकळलेल्या समस्यांनाही काही अंगभूत आयाम असतात. ‘भारत’ असाच एक गुंता आहे. भारतीय म्हणून आपले अनेक असणे आणि अनेकांत एक असणे, हाही सहजी न आकळणारा गुंताच. संभ्रमाच्या सीमारेषांवर सतत झोके घेत राहणारा. आपल्या सार्वजनिक जगण्याकडे एक कटाक्ष टाकला तरी याचं प्रत्यंतर सहज येतं. एखाद्या देशप्रदेशाचा, तेथील जगण्याचा शोध केवळ परंपरेचे किनारे धरून वाहत आलेल्या संचिताने पूर्ण नाही होत. कुठल्या तरी अक्षांशापासून रेखांशापर्यंत असलेल्या विस्ताराचा भूगोल समजून घेता आला, म्हणजे त्या प्रदेशाचे भविष्य सांगता येतंच असं नाही. भूगोल समजून घ्यायचा, तर इतिहासाचेही परिशीलन होणे आवश्यक ठरते.  

राष्ट्र, राज्य शब्दांच्या सुनिश्चित परिभाषा काय असतील, त्या असोत. त्यांच्या प्रतिष्ठापनेसाठी कशाची आवश्यकता असावी, ते काळ ठरवतो. काळाने परिस्थितीच्या कातळावर कोरलेल्या कृती त्यांचे प्रयोजन असतात. समान आशा-आकांक्षांच्या पात्रातून वाहणारे समूह राष्ट्रराज्य संज्ञेस अनुरूप असतात. निर्धारित संकल्पनांच्या निकषास पात्र असणारी अनेक राष्ट्रे इहतली नांदत आहेत. परिभाषेच्या कोणत्यातरी सामान्य सूत्रात साकळून त्यांना सांधता येतं. पण ‘भारत’ नावाच्या खंडतुल्य भागाचा ल.सा.वि. काढणे अवघड प्रकरण आहे. समन्वयाच्या, समर्थनाच्या, स्वीकाराच्या, नकाराच्या, विरोधाच्या, विवेकाच्या, अविवेकाच्या विचारधारा शतकांचे किनारे धरून येथून वाहत आहेत. मार्ग भिन्न असले, तरी शांतीची सूक्ते सगळ्यांना प्रिय असल्याचे अधोरेखित केले जाते. अर्थात, यातही आकलनाचा अन् आचरणातील अंतराचा गुंता असतोच. भारत सहिष्णू वगैरे असल्याच्या वार्ता नित्य ऐकू येतात. यात काही वावगं नाही. शतकांच्या प्रवासात आपण जपलेलं हे संचित आहे.

माणूस माणसाला आपला म्हणताना अनेक व्यवधाने असतात. आपल्याकडे ते नाहीत असे नाही; पण किमान स्तरावर व्यवहार करताना येथे अधिवास करणाऱ्या माणसांना ही व्यवधाने गतिरोधक नाही वाटली. संस्कृती नावाची संकल्पना काही एखाददोन वर्षात नाही उभी राहत. काळाचे किनारे धरून ती वाहत राहते, अनेक ज्ञात-अज्ञात परगण्यातून. सहानुभूती अनुभूतीचे काठ धरून ती उभी राहते. समान आशा-आकांक्षा असणाऱ्या माणसांनी एकत्र येवून मनात गोंदवलेल्या स्वप्नांना दिलेला आकार म्हणजे संस्कृती, असे म्हणणे वावगे होणार नाही. स्वप्ने घेऊन विहार करणारी माणसे संकल्प सिद्धीस नेण्यासाठी प्रतिबद्ध होतात. त्यांच्या प्रयासांचा परिपाक संस्कृतीचे प्रवाह समृद्ध होणे असतो. संस्कृतीच्या उदरातून संस्कार जन्मतात अन् संस्कारांचे साकव घालून जगणं सुंदर करावं लागतं.

समाज नावाची संकल्पना योजनापूर्वक उभी करावी लागते. अगत्यपूर्वक जतन करावी लागते. त्यासाठी सत्प्रेरीत विचारांचे रोपण मनोभूमीत घडणे अनिवार्य असते. विचार तेव्हाच रुजतात, जेव्हा त्याचं अवकाश आकांक्षांपेक्षा अधिक अफाट असते. अफाटपण सांभाळण्यासाठी अथांग अंतःकरण असणारी माणसे वसती करून असायला लागतात. सत्शील विचारांची रोपटी वाढतात, तेथे संस्कारांचे पोवाडे कधी गावे लागत नाहीत. संस्कृतीने साठवलेल्या संचिताचे पडघम बडवण्याची आवश्यकता नसते. संस्कारांच्या शीर्षस्थानी संवेदनशील अंतःकरण असणारी माणसे असली की, विचारांना नैतिकतेचे कोंदण लाभते. देव, धर्म, वंश, जात असे अनेक शब्द इहलोकी नांदते राहण्यास बराच अवधी झालेला असला, तरी ती काही सहजप्रेरणेतून घडलेली निर्मिती नाही. कुठल्यातरी संकुचित स्वार्थातून प्रकटलेले हे अभिनिवेश. माणूस मूळचा नितळच; पण वाहणं विसरला अन् साचलेपण येऊन जगण्यात गढूळपण वसतीला आलं. पाणी कधी शिळं होत नाही, असे म्हणतात. पाण्याचा धर्म वाहतावाहता निवळणे; पण ते साचते, तेव्हा त्याला कुजण्याचा शाप असतो. माणसांच्या जगात माणूस सगळ्या सुखांचे केंद्र असायला हवा. पण विचार तर्काचे किनारे धरून वाहणे विसरतात, तेव्हा जगण्यात साचलेपण येणे अटळ भागधेय बनते.

काळाची सूत्रे ओळखून आयुष्याची उत्तरे ज्यांना शोधता येतात, त्यांच्या वाटेवर प्रगती पायघड्या घालून उभी असते. जगण्याचे मोल माहीत नसते, त्यांच्या अस्तित्वाची किंमत शून्याभोवती प्रदक्षिणा करीत असते. निसर्गनिर्मित प्रेरणांना प्रमाण मानून विहार करणारी मानव जात नितळपण घेऊन नांदती असल्याच्या कहाण्या ऐकत असतो. अर्थात, याला आपला प्रदेशही कसा अपवाद असेल? येथील समूहाचा कालसुसंगत जगण्याचा परीघ सीमित असला, तरी विचारांची वर्तुळे किमान काही सामावण्याएवढी विस्तृत होती. याचा अर्थ व्यवस्थेत सगळंच आलबेल होतं, असंही नाही. पण माणूसपण जपण्याएवढं विशाल अंतःकरण माणसांकडे होतं. विषमतेच्या वाटांनी चालणे घडत होते, तरी सीमित का असेना; पण एक मोकळेपण जगण्यात नांदते होते.

वर्तमानाचे पेच घेऊन जगणारी गावं विषमतेचे संदर्भ समर्पणपूर्वक सांभाळत असल्याचे सांप्रत दिसतं. बदलत्या काळाने पदरी घातलेलं हे दान आहे. नितळपणाला लागलेलं ग्रहण आहे. पण कधीकाळी याच गावांमध्ये परस्पर विरोधी विचारधाराही सुखनैव कालक्रमणा करीत होत्या. लहान-मोठा, आपला-परका अंतरे असली, तरी ती एवढी दूर कधीच नव्हती की, पार करता येणारच नव्हती. एक रोटीबेटी व्यवहाराच्या कुंपणांना वगळलं, तर जगण्याचे व्यवहार परस्पर सहकार्याचे साकव घालून सहज पार पडत असत. व्यावहारिक पातळीवरील जगण्यात कोणी कोणाला धर्माच्या, जातीच्या मोजपट्ट्यानी मोजल्याची उदाहरणे असलीच, तर अपवाद असतील. धर्म, वंश, जात या गोष्टींपेक्षा भाकरीचे प्रश्न गहन असतात. जातीधर्माच्या अभिनिवेशाने अस्मितांचा जागर घडत असेलही, माहीत नाही. पण पोटात पडणारे खड्डे बुजवण्यासाठी भाकरीच लागते. या प्रश्नांची उत्तरे धर्म, जातीने आखलेल्या चौकटींनी दिली आहेत की नाही, सांगता येत नाही. पण भाकरीची उत्तरे माणूस शोधत आला आहे. भाकरीला कुठलाही धर्म नाही चिटकवता येत. तिचा धर्म भूक असतो अन् जात ती मिळवण्यासाठी करावे लागणारे कष्ट.

कवीने कवितेतून मांडलेला अनुभव हीच सार्वकालिक वेदना घेऊन येतो. त्यांना भेटलेली माणसे जगण्याच्या कलहात आयुष्याचे अर्थ शोधू पाहतात. त्यांच्या डोळ्यात बंगला, गाडी, माडीची स्वप्ने नाहीत. त्यांच्या जगण्याचं वास्तव भूक आहे अन् प्रत्यंतर भाकरी. भाकरीशी ईमान राखणारी ही माणसे माणसांशी इमानेइतबारे वर्ततात. हातावर पोट घेऊन जगणाऱ्या माणसांना समोर माणसे नांदती दिसतात. त्यांचं माणूसपण अबाधित आहे. त्यांचे सण-उत्सव त्यांचा ओंजळभर आनंद आहे. त्याला धर्माची वसने कधीच चढवली नाहीत की, कोणी कुणाच्या विरोधात आवाज बुलंद केला नाही.

नाल्याचा पुल ओलांडून सकाळीच येणाऱ्या अहमदमामूने आणलेल्या पाव, बटरपावने वस्तीचा दिवस सुरु व्हायचा. त्याच्या दर्शनाने कुणाला अपशकून नाही झाला कधी. मुख्तारचाचाने आणलेले पापड अन् आशाखालाने विकायला आणलेल्या केळी आणि आंब्याना धर्माचा रस कधी चिकटला नाही. मुख्तारचाचाच्या मळक्या कपड्यांवरून पोरांनी जातीचे माग नाही काढले. राजूचाचाच्या रंगीबेरंगी बिल्लोरच्या किणकिणाटात बाया रमायच्या. त्याच्याकडून हातात बांगड्या भरून घेताना त्याच्यावर धर्माची लेबले लावून स्पर्श कधी टाळला नाही. बांगड्या भरून घेण्यासाठी परक्या पुरुषाच्या हाती आपलं मनगट सोपवायलाही विश्वास असायला लागतो. राजूचाचाचं मन कधी विकारांनी विचलित नाही केलं. त्याच्यासाठी प्रत्येक मनगट आईचं, बहिणीचं होतं. हातात बांगड्या भरताना बिल्लोर टिचला की, हातातलं रक्तही पदरानं त्या हसत हलकेच टिपून घ्यायच्या. त्या रक्ताला कधी धर्माचा रंग नाही दिसला. थोड्याशा विपरीत घटनांनी विचलित होऊन रक्ताचे सिंचन करण्याच्या वार्ता करणाऱ्या जगात या रक्ताचे रंग अन् अनुबंध कसे आकळतील?

फातिमा बुढ्ढी दुपारी बायांमध्ये सवतीचे गाऱ्हाणे करत बसायची. वस्तीतल्या बायांच्या दुःखाशी आपल्या दुःखाचं नातं जोडायची. मनात साचलेले किल्मिषं एकेक करून सांडत राहायची. बाईचं असणं बाईलाच कळतं. जातधर्म बघून वेदनांची उंची नाही ठरत. बाईच्या जन्माचे भोग सगळीकडे सारखेच. दुःखाची नावे बदलली, तरी जखमांचे वाहणे तिच्या जन्माशी जुळलेलं असतं. तिच्या आयुष्याचा धर्म एकच; तो म्हणजे वेदना. उस्मानचाचाच्या मृत्यूने पोरका होणारा त्याचा संसार सावरायला मदतीसाठी पुढे येणाऱ्या हातांचा धर्म कुठला असेल? त्याच्या जगण्याला नडणारी गरिबी माणुसकीचा गहिवर घेऊन येते. हे करुणार्त रूप धर्माच्या नितळपणाची परिभाषा होते. माणसांच्या विचारांच्या, वागण्याच्या व्याख्या करता येतात. पण माणुसकीच्या परिभाषा शब्दांत नाही, कृतीत दिसतात. वस्तीने पैसे जमा करून त्याचे अंतिम संस्कार केले. त्याच्या बिबी बच्च्याला दुखवटा देताना धर्माच्या चौकटींची गणिते नाही आणली.

अब्दुल किल्लीवाल्याकडे घड्याळ दुरूस्तीसाठी जाणे घडताना तारुण्याच्या उंबरठ्यावर उभ्या असणाऱ्या मुलासाठी ओसरीचा उंबरठा मर्यादांची लक्ष्मण रेषा ठरतो. ही मर्यादा काही कुणी सक्तीने घातली नसते. ती वागण्यातून प्रतीत होते अन् जगण्यातून दिसते. ‘अब्बा, आरेले… बैठनेको बोलेल है’ हे किणकिणत्या आवाजात सांगताना हमीदाने मान वर करायचं धाडस नाही केलं कधी. मनात आसक्तीचं आभाळ ओथंबून यायचं; पण मर्यादांचे बांध तोडून ते नाही वाहिले. मनात उमलत्या वयाची फुलपाखरे भिरभिरत असली, तरी कधी त्यांनी रंग नाही उधळले. घड्याळ घ्यायला न चुकता जाणाऱ्या मुलाला मनाची मनोगते न कधी हमीदाला सांगता आली, ना तिने तिच्या मनाची भाषिते कधी याला कळू दिली. न याला शोधता आली.

मोहल्ल्यातली अन् वसतीतली पोरं सोबत क्रिकेट खेळायचे, पण त्यांनी कधीच रडीचा डाव खेळला नाही. खेळताना एकमेकाला आई-बहिणीवरून शिव्या दिल्या, तरी जातधर्माचा उद्धार करून डोकी फोडण्यापर्यंत कलह नाही गेला. वस्तीतल्या बालवाडीत पंधरा ऑगस्ट साजरा व्हायचा, तेव्हा मेहमूदभाईकडून पाय आपटून तिरंग्याला कडक सलाम हाणताना भारत त्याच्या नजरेतून कृतीत उतरून यायचा. शहाबानू आणि जॉनी बाबू कव्वालचा मोहल्ल्यातला मुकाबला, वैशाली शिंदे आणि मिलिंद शिंदेंच्या गीतांचा वस्तीत दणकणारा आमना सामना कधी एकमेकांच्या आड नाही आला. कलेला कसला आलाय धर्म अन् जात? हे काही यांना कोणी पुस्तकातून शिकवलं नव्हतं. रातभर जागून, एकमेकांना ओवाळून पैसे उधळताना वस्ती अन् मोहल्ला माणसांमध्ये भिंत नाही झाला. या उधळण्यात निखळ माणूसपण एकवटलेलं होतं. वस्तीला अजानचे शब्द तोंडपाठ असायचे आणि मोहल्ल्याला प्रार्थनेचे अर्थ मुखोद्गत. ईश्वर, अल्ला यांच्या मनात वसतीला होते. राम-रहीम जगण्यात होते. त्यांनी म्हटलेली कवने भक्ती होती. एक दिलाने नांदणे तपस्या होती. माणूसपणाच्या संकुचित व्याख्या वस्ती अन् मोहल्ल्याला कधीच आचरणात नाही आणता आल्या. संस्कृतीचे किनारे धरून वाहत आलेल्या प्रवाहात साऱ्यांना सामावून जाता यायचे. एका धाग्यात ओवण्यासाठी कोणाला सूत्रे घेऊन सांधण्याचे काम नाही करायला लागले.

काळाने कूस बदलून वळण घेतलं. प्रगतीचे प्रवाह वळते झाले. विकासाची स्वप्ने सोबत घेऊन वाहणारे ओहळ वस्ती, मोहल्ल्याची वळणे पार करत वाहते झाले. विकासाची 'गंगा' अंगणी अवतरली. वस्ती आणि मोहल्लामधून वाहणारा नाला बंडींग करण्यात आला. पण त्यांना जोडणारा पुल जमीनदोस्त करून. किती पिढ्या चालत राहिल्या असतील या रस्त्याने? किती पावलांनी हे अंतर पार करताना मनांचे मार्ग सांधले असतील? पण प्रगतीच्या एका पारिभाषेने केवढं अंतराय वाढवलं. प्रगतीची पावले लावून आलेला विकास परिसरात सुविधांचे स्मारके बांधते झाला. पण नितळपण घेऊन वाहणाऱ्या स्नेहाच्या स्मृती सौहार्दाच्या सूत्रातून सुटत गेल्या. आताही वस्तीला ऐकू येतात मशीदीतले अजान आणि मोहल्ल्याला ऐकू जातात, भारत माता की जय चे फर्मान...! पण प्रर्थानांमधील आर्तता अवकाळी आटली. अजानमधून आपलेपण घेऊन वाहणारे आस्थेचे प्रवाह अनपेक्षित अवगुंठीत झाले. कोणाचा आवाज बुलंद याचीच चढाओढ सुरु झालीय. कोणाचे आवेश अधिक अफाट, अमर्याद यावरून अभिनिवेशांचे महत्त्व ठरू लागले.

वर्षामागून वर्षे सरतात. पुढे जाताना आपल्या असण्याचे, नसण्याचे प्रश्नही अटळपणे बदलतात. काळ चांगला की वाईट, हे त्या-त्या वेळची परिस्थिती ठरविते. सगळीकडे अनिश्चिततेचे मळभ पसरलंय. परिस्थितीच्या रेट्यात गावं-शहरं बदलली. त्यांचा चेहरा हरवला. माणसंही बदलली. जगण्याचे संदर्भ बदलले. स्वार्थपरायणतेत सामाजिक हित हरवलंय. निर्व्याज, नितळ स्नेह बाजूला पडून भाऊबंदकीचे नवे परगणे उभे राहातायेत. गावातलं ‘राज’ गेलं त्याला ‘कारण’ जुळलं अन् राजकारणाचे नवे फड रंगू लागले आहेत. नव्या समस्या अधिवासास येत आहेत. पद आणि पैशातून येणारा मुजोरपणा दिसतो, तशी परिस्थितीवश विकलताही नजरेस पडते आहे. निर्लेप, निर्मोही, निर्लोभीवृत्ती, उदारमनस्कता आदि गुणांनी बहरलेले परगणे उजाड होत चालले आहेत. मुखवटे धारण करणारे साध्याभोळ्या माणसांना फसवण्यासाठी तत्पर आहेत. सभ्यतेची वसने परिधान करून लुच्चे, लफंगे उजळमाथ्याने वावरत आहेत. समाज आंधळ्या विचाराने निर्मित आस्थेतून त्यांना प्रतिष्ठा देत आहे. सहज घडणाऱ्या शिकारीसाठी ते सावज हेरत असतात. परिस्थितीवश विमनस्क झालेली माणसं विनासायास यांच्या हाती पडतात. एकदा का ही सापडली की, यांचे मेंदू पद्धतशीर धुतले जातात. वॉश केलेले मेंदू स्वतःहून डोळ्यांवर पट्ट्या बांधून घेतात. डोळ्यांवर बांधलेल्या पट्टीने फक्त समोरील उजेड हरवतो, पण अंधभक्तीच्या बांधलेल्या झापडबंद पट्ट्यांनी विचारविश्वात अंधार होतो. अंधाराशी सोयरिक करून उजेडाला विसरणे वंचना असते, नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: एकवीस

By // No comments:

लक्षात ठेव पोरी

लक्षात ठेव पोरी
तू तुकडा आहेस काळजाचा
विपरीत काही घडलं
तर जीव जाईल आमचा

तुला घराबाहेर पाठवायला
मन आमचं धजत नाही
पण शिक्षणापासून तुला दूर ठेवावं
असही वाटत नाही
तळ हातावरच्या फोडाप्रमाणे
जपलयं तुला काळजीने
जाणिव ठेव त्याची
आणि झेंडा लाव तुझ्या यशाचा

उच्छृंखल, धांदरट राहू नकोस
स्वप्नात उगीच गुंतू नकोस
आरशापुढे उभं राहून
वेळ वाया घालू नकोस
मोहात कसल्या पडू नकोस
अभ्यास करण्या विसरु नकोस
पैसे देवूनही मिळणार नाही
तुझा वेळ आहे लाख मोलाचा

मन जीवन तुझं कोरं पान
त्यावर कुणाचं नांव लिहू नकोस
स्पर्श मायेचा की वासनेचा
भेद करण्यात तू चूकू नकोस
मोबाईल, संगणक आवश्यकच
त्यांच्या आहारी जावू नकोस
परक्यांवर विश्वास करू नकोस
अनादर नको करू गुरूजनांचा

देहाचं प्रदर्शन करण्यासाठी
संस्कार, कपडे टाकू नको
लाज वाटेल असं काही करण्यासाठी
चेहरा उगीच झाकू नको
चुकांना येथे नसतेच कधी माफी
गेलेली अब्रूही परत येत नाही
मुलीच्या चालण्या बोलण्याकडे
सतत डोळा असतो समाजाचा

असं विपरीत घडत असलं तरी
आमचा तुझ्यावर विश्वास आहे
जिजाऊ, सावित्री आणि अहल्या
तुझा आदर्श आहे
युग आहे गुणांचं-स्पर्धेचं
हिमतीनं तू संघर्षही करशील
मात्र, यशावरती स्वार होण्या
लगाम लागतो बेटा संयमाचा

लक्षात ठेव पोरी
तू तुकडा आहेस काळजाचा
विपरीत काही घडलं
तर जीव जाईल आमचा

- प्रा.बी.एन.चौधरी

सौंदर्य शब्दाची सुनिश्चित परिभाषा करायची असेल, तर ती कोणती असेल? त्याचे संदर्भ नेमके कोणत्या बिंदूना सांधणारे असतील? सौंदर्य देहाशी निगडीत असावे की, मनाशी जुळलेलं? देहाचं सौंदर्य विखंडीत होऊ शकतं. मनाशी बांधलेलं सौंदर्य अभंग असतं. असं असेल तर त्याबाबत विचारांचा गुंताच अधिक का दिसतो? ते असतं की, तसं समजायचं? खरंतर ही प्रश्नचिन्हे न थांबणारी. कदाचित याबाबत ज्याचेत्याचे अनुभव निराळे अन् उत्तरे वेगवेगळी असतील. ती तशी असू नयेत, असं नाही. कोणाला उगवत्या सूर्याचा हात धरून धरतीवर अवतरलेल्या प्रसन्नतेत सौंदर्याचा साक्षात्कार घडेल. कोणाला मावळत्या प्रकाशात ते गवसेल. कोणाला चांदण्याच्या शीतल प्रकाशाच्या संगतीने सांडलेलं आढळेल. कोणाला झुळझुळ पाण्यातून वाहताना दिसेल. कोणाला डोंगराच्या कड्यावर बिलगलेले दिसेल. कुणाला आसपासच्या आसमंतात विखुरलेलं. कोणाला ते मूर्तीत दिसेल, कोणाला माणसात. कोणाला आणखी काही. ते कुठे असावं, याला काही मर्यादांची कुंपणे घालून सीमांकित नाही करता येत. गवसेल तेथून ते वेचावे. वेचून साठवत राहवे. आहे त्यातून थोडे वाटतही राहवे.

सौंदर्य वाहणाऱ्या झऱ्याचे नितळपण असते. वाऱ्याची मंद झुळूक असते. मंदिरातल्या आरतीचा स्वर असते. सश्रद्ध अंतकरणाने केलेली प्रार्थना असते. नंदादीपाचा प्रकाश बनून ते मनाचा गाभारा भरून टाकते. त्याचा परिमल अंतर्यामी आस्थेच्या पणत्या प्रज्ज्वलित करतो. पावन शब्दाचा अर्थ सौंदर्याच्या चौकटीत आकळतो. सौंदर्याचा अधिवास असतो, तेथे विकल्पांना वसती करायला जागा नसते. कुणी परमेश्वराला सौंदर्याच्या परिभाषेत शोधतो. कुणी सौंदर्यालाच भगवान मानतो. कुणी सौंदर्यात सकल सौख्यांचा शोध घेतो. अवनीच्या अफाट पसाऱ्यात सौंदर्य ठायी ठायी साकळलेलं आहे. फक्त ते पाहण्यासाठी नजर असायला लागते. हे सगळं खरं असलं, तरी नितळ, निर्व्याज, निखळ सौंदर्याचा शोध माणसाला अद्याप काही पूर्णांशाने घेता आला नाही, हेही तेवढंच सत्य. सौंदर्य डोळ्यात कधी नसतेच, ते पाहणाऱ्याच्या नजरेत असते. दृष्टीत पावित्र्याच्या परिभाषा अधिवास करून असतील, तर त्याला भक्तीचे साज चढतात. भक्ती असते तेथे श्रद्धा असते अन् श्रद्धेतून उदित होणारे विचार विश्वमंगलाच्या कामना करीत असतात. ते वासनेच्या, विकारांच्या, विषयांच्या दलदलीत अडकते, तेव्हा त्याला कुरुपतेचा शाप जडतो.

सौंदर्याच्या परिभाषा देहाभोवती येऊन थांबतात, तेव्हा जगण्याचे व्यवहार नव्याने पडताळून बघावे लागतात. आपणच आपल्याला परिणत करताना परिशीलन घडण्याची आवश्यकता असते. सगळीच माणसे काही सर्ववेळी, सर्वकाळी सोज्वळ, सात्विक वगैरे नसतात, म्हणून वर्तनव्यवहारांचे आकलन घडताना आसपास आढळणारे विसंगत विचार अन् विकृत नजरा समजून घ्याव्या लागतात. समाजाच्या चिंतेचे ते एक कारण असते. नितळ नजर लाभलेल्यांना अरत्र, परत्र पावित्र्याच्या परिमलाने गंधाळलेला परिसर दिसत असतो. विकार वसतीला असणाऱ्यांना विषय तेवढे दिसतात. विकारांचा विच्छेद करावा कसा? हा माणसांच्या जगातला सार्वकालिक चिंतेचा विषय आहे.

विकारांच्या वर्तुळात वसतीला असलेली विपरीत मानसिकता विश्वाच्या विवंचनेचा विषय राहिला आहे. विसंगतीच्या वर्तुळापासून विवक्षित अंतरावर वसती करावी कशी, या विवंचनेला घेऊन ही कविता विकल्प शोधू पाहते. काळजाचा तुकडा असणाऱ्या लेकीप्रती असणारी चिंता बापाच्या काळजातून वाहत राहते. तिच्या ललाटी लेखांकित झालेले अभिलेख सात्विकतेचे कवच घेऊन नांदते राहण्याची कामना करते. पोरीच्या प्रेमापोटी चिंतीत होणारा बाप म्हणूनच तिला समजुतीच्या चार गोष्टी सांगून शहाणे करू पाहतो. प्रसंगी तिच्या सुरक्षेच्या काळजीपोटी धास्तावतो. हे कुणाला रास्त वगैरे वाटणार नाही. लेकीच्या मनी वसतीला असणाऱ्या आकांक्षांच्या आभाळाचा संकोच वाटेल कुणाला. असे वाटू नये असेही नाही. एका अनामिक काळजीपोटी बापाच्या काळजात कातरकंप उठतात. अनुत्तरित प्रश्नांचे काहूर दाटून येते. तिच्या काळजीने काळजाचा ठोका चुकतो. जगणं कलंकित नसावं, यासाठी तिच्या भोवती वात्सल्याचे वर्तुळ उभे करून; तिच्या जगण्याला सुरक्षित करू पाहतो. तिच्या वर्तनाचा परिघ समाजसंमत वर्तनाच्या चौकटीत असावा, म्हणून विवंचनेत असणारा बाप लेकीला उपदेश करताना ‘लक्षात ठेव पोरी’ म्हणतो. त्याचे असे म्हणणे संयुक्तिक नाही, असे कसे म्हणता येईल?

सुंदरतेचा समानार्थी शब्द ‘नारी’ असला तर... त्यात काही अतिशयोक्त नाही. तो आहे. असावा. तिच्या व्यक्तित्वाला सौंदर्याच्या परिभाषेत समजून घेता यावे. तिच्या अस्तित्वाने आयुष्याला अनेक आयाम लाभतात. तिच्या आगमनाने आयुष्याचे सगळेच परगणे प्रसन्नतेचा परिमल घेऊन जगणे गंधित करीत असतात. तिच्याशी जुळलेल्या प्रत्येक नात्यांनी आयुष्याचे अर्थ नव्याने आकळतात. या वास्तवापासून विचलित कसे होता येईल? हे असं सांगणं देखणं वगैरे वाटत असलं, तरी विचारांत अन् वर्तनातही ते तसेच असेल असे नाही. तिच्याकडे बघणाऱ्या सगळ्याच नजरा नितळ असतील, दृष्टीकोन निकोप असेल असेही नाही. हेच एक कारण तिच्या ललाटी दुय्यमत्वाचे अभिलेख लिहायला पुरेसे ठरते. नेमकी हीच चिंता ही कविता घेऊन येते.  

‘तू काळजाचा तुकडा आहेस, विपरीत काही घडलं, तर जीव जाईल आमचा’ म्हणताना तिच्या काळजीपोटी विचलित होणाऱ्या बापाचं मन तिला घराबाहेर पाठवायलाही धजत नाही. पण तिच्या विस्तारणाऱ्या विश्वाला सीमित करून कसे चालेल, म्हणून शिक्षणापासून तिला दूर ठेवावं असंही वाटत नाही. शिक्षणाशिवाय आयुष्याचे अर्थ आकळण्याचा काळ कधीच विस्मृतीच्या निवाऱ्यात विसावला आहे. आयुष्याचे अर्थ शोधण्यासाठी कुंपणाच्या मर्यादांचे उल्लंघन अनिवार्य आवश्यकता असते. सुरक्षेच्या कवचात जगण्याची प्रयोजने कशी आकळतील? ही जाणीव असल्याने यशोशिखरे संपादित करण्यास प्रेरित करताना तिला हेही सांगायला विसरत नाहीत की, उच्छृंखल, धांदरट राहून उथळ स्वप्नांच्या विश्वात रममाण होऊ नको. 

 

तिचं वयच झोपाळ्यावाचून झुलायचं. असं असलं तरी आभाळाशी गुज करू पाहणाऱ्या झोक्यांना जमिनीवरील वास्तवाचा विसर पडू नये, म्हणून अवगत करून देतो. उमलत्या वयाचा तिचा सगळ्यात निकटचा सवंगडी आरसा. आपणच आपल्याला परतपरत न्याहळण्यास सांगणारा अन् स्वतःच स्वतःशी संवाद घडवणारा हा सखा. प्रतिमेच्या प्रेमात पडायला प्रयोजने असायला लागतातच असे नाही. आपल्या प्रतिमेवर प्रेम अवश्य करावे, पण तिच्या पाशात बंदिस्त होऊ नये सांगताना म्हणतात, आरशापुढे उभं राहून वेळ वाया घालवण्यापेक्षा मनालाच आरसा करून त्यात आपल्या आकांक्षांचे प्रतिबिंब पाहा. मोहाचे क्षण हलक्या पावलांनी चालत येतात. मोहतुंबी क्षणांना टाळता येते, त्यांना यशाची परिमाणे नाही शिकवावी लागत. वेळेची समीकरणे विसरतात, त्यांना यशाची परिमाणे कशी अवगत होतील?  

तारुण्यसुलभ भावनेतून आवडणारे एखादे नाव नकळत आयुष्याचा भाग बनते; पण त्यात आस्थेचा भाग किती अन् आसक्तीचा किती? हा विचार होतोच असे नाही. ओढ कोणतीही असो, तिला काही अंगभूत अर्थ असतात. ते आकळले की, जगण्याची प्रयोजने कळतात. आसक्तीत विकारांचा अधिवास किती अन् विकल्पांचा किती? यातले अंतर समजून घेता यायला हवं. भल्याबुऱ्या गोष्टीत फरक करता यायला हवा. वाढत्या वयाचा हात धरून येणारे मोह अनेक स्पर्श आपलेसे वाटायला लावणारे असतात. त्यांचीही भाषा असते. ती अवगत करावी. तिचे अर्थ समजून घेता यायला हवेत. स्पर्श वात्सल्याचा की, वासनेचा हे समजून घेण्यात गल्लत होऊ नये. आपलेपणाची खात्री झाल्याशिवाय परक्यांवर विश्वास करू नकोस, हे सांगतातच. पण याचा अर्थ गुरुजनांचा, जेष्ठांचा अनादर करावा असा नाही होत. हेही तिच्या लक्षात आणून द्यायला विसरत नाहीत.

देहाचे सोहळे साजरे करण्यात तात्कालिक आनंद असेलही; पण त्यासाठी संस्कारांना तिलांजली देवून देहावर विसावलेल्या वसनांचा विस्तार कमी करत नेणे, असा होत नाही. अशा वस्त्रात विहार करण्यात वावगे काहीच नसेलही; पण विकृत नजरा वस्त्रांचा विच्छेद करून वेदना देणारच नाहीत, हे कसे सांगावे? मुलीच्या चालण्याबोलण्याकडे समाजाचा सतत डोळा असतो. लाज वाटेल असं काही करण्यासाठी विचार करावा लागत नाही. त्यासाठी एक लहानशी विसंगत कृतीही पर्याप्त असते, पण उजळ चेहऱ्याने वावरताना चेहऱ्याचं निर्व्याजपण जाणीवपूर्वक जपावं लागतं. चेहरा झाकून वावरायला लागेल असे काही घडूच नये, कारण चुकांना येथे कधी माफी नसतेच अन् गेलेली अब्रूही नव्याने उगवून येत नाही. हे तिला सांगताना अजूनही आपल्या परिवेशात पावित्र्याच्या परिभाषा देहाशी निगडीत असल्याचे त्यांना विस्मरण होत नाही.

लेकीला हे सगळं समजावून सांगताना इतिहासाच्या पानात स्मृतिरुपाने विसावलेले आदर्शांचे स्मरण करून द्यायला बाप विसरत नाही. जिजाऊ, सावित्री, अहल्या तुझा आदर्श आहेत. कोणीतरी बनणे सहज असते; पण उन्नत जगण्यासाठी आदर्शांच्या वाटेवर चालताना सहनशीलतेचा कस लावणाऱ्या क्षणांना वारंवार सामोरे जावे लागते. ती परीक्षा असते, आपणच आपल्याला उत्तीर्ण करण्याची. खरंतर लेकीवर बापाचा विश्वास नाही, असे नाही. विश्वासाची वासलात लागू नये, असं वाटण्यात काही वावगे नाही. अडनीड वयात मनात वसतीला आलेल्या विकल्पांना समजून घेता आलं की, आयुष्याची अवघड गणिते सुघड होतात. बाप यशाची सूत्रे लेकीच्या हाती देऊ पाहत असला, तरी त्यांचे उपयोजन तिलाच करायचे आहे. वेग घेऊन वाहणारा वर्तमान स्पर्धेच्या गुंत्यात गुंफला आहे अन् यश गुणांच्या आलेखात. ही वर्तमान युगातील विसंगती आहे. हिमतीनं तू संघर्षही करशील मात्र, यशावरती स्वार होण्यास संयमाचा लगाम लागतो, थोड्याशा यशाने हुरळून न जाता मनाला नियंत्रणाचे बांध घालता यायला हवेत, हेही आवर्जून लक्षात आणून देतो.   

प्रणयाच्या प्रवेशद्वारावर पहिले पाऊल टाकणाऱ्या वयाच्या पोरीला बापाचा हा उपदेश कदाचित सांस्कृतिक संचित म्हणून ठीक असेलही, पण येथेही तिची स्त्री म्हणून अधिक चिंता त्याला वाटते. मूल्यांच्या वाटेने वर्तताना, विचार करतांना हे सगळं संयुक्तिक वगैरे वाटत असले, तरी स्त्री म्हणून तिच्या स्वातंत्र्याचा संकोच होतो आहे, तिच्या अवकाशाचा अधिक्षेप होतो आहे, असं कुणाला वाटणार नाही असेही नाही. पण हेही वास्तव दुर्लक्षित करता येत नाही की, जगाच्या स्वार्थपरायण व्यवहारांपासून अनेक योजने दूर असणाऱ्या अनभिज्ञ, अननुभवी मनाला हे कळावं कसं? यौवनाच्या पावलांनी चालणाऱ्या लेकीला निसरड्या वाटांची जाणीव करून देताना येथे ‘चुकांना नसतेच कधी माफी आणि गेलेली अब्रूही परत येत नाही.’ म्हणण्यात उपदेश असला, तरी त्यापेक्षा अधिक काळजी आहे. याच विवंचनेतून हे समजावणे येते. आपल्या व्यवस्थेतील विचारांच्या चौकटींची लांबी, रुंदी आणि खोली अजून वाढायची असल्याची जाणीव असणारा बाप मनातलं बोलून दाखवतो. असं असलं तरी नात्यातील तरल अनुबंध अधिक भावनिकतेने मांडण्यात कवीची लेखणी यशस्वी झाली आहे.

सिमोन बव्हुआर ही फ्रेंच लेखिका म्हणते, ‘स्त्री जन्मत नाही, तिला घडवले जाते.’ आजही या विधानाचा अर्थ फार बदलला आहे असे नाही. आयुष्याच्या प्रवासात माणसाने जे काही मिळवले असेल ते असो; पण अद्याप त्याला नितळ नजर कमावता आली नाही. नारी म्हणून तिला निखळ स्वातंत्र्य देता आले नाहीये. याचा अर्थ समाजात सगळेच संकुचित विचारांनी वर्ततात, असं अजिबात म्हणायचं नाही. संख्येने थोडेच असले तरी ते असतात, हे कसं नाकारणार आहोत? व्यवस्थेच्या चाकोऱ्या धरून वाहणारे संख्येने अधिक असतात. विपरीत मानसिकतेने वागणारे बोटावर मोजण्याइतके असूनही ही दुरिते आसपास का नांदताना दिसतात? सज्जनाची शक्ती दुर्जनांचे जगणे का नियंत्रित करू शकत नसेल? की आखून दिलेल्या सीमांकित वर्तुळांचे उल्लंघन करून परिस्थितीला भिडायचे सामर्थ्य त्यांच्यात नसते? माहीत नाही. पण स्व सुरक्षित राखण्याचा प्रयास सामान्य वकुबाचा माणूस करीत राहतो. या काळजीपोटी उदित झालेले विचार घेऊन, ही कविता लेकीभोवती सुरक्षेचे कवच उभं करीत राहते.

स्त्री काही कुणाची दासी नाही की, कुणाची बटिक. तिला तिच्या जगण्याचा पैस असावा, नसेल तर सन्मानाने तिला द्यावा. या विचाराचे समर्थन करणारी माणसे कदाचित बापाची चिंता व्यर्थ म्हणून आपलं मत मांडतील. पण नवथर यौवनात नुकत्याच पदार्पण करणाऱ्या पोरीच्या बापाला वाटणारी विवंचना वैयक्तिक कशी असेल? निखारा वाऱ्याच्या झुळकीपासून सुरक्षित सांभाळण्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या सव्यापसव्याची अनुभूती तशी सार्वत्रिक. अस्मिता, स्वातंत्र्य, स्वमत, संकोच याबाबत कोणाला काय वाटावे, हा वैयक्तिक प्रश्न. पण एक मात्र खरंय की, विश्वास नावाच्या गोष्टीवर समाजाचा विश्वास स्थापित होत नाही, तोपर्यंत विवंचनेला विमोचनाचे विकल्प शोधावेच लागतील. नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण

••