काहींना एकांत प्रिय वाटत असेल, काहींना लोकांत आवडत असेल. कोणाला आणखी काही. कोणाला काय वाटावे, याची काही निर्धारित केलेली नियमावली नसते. कोणाला एकांत भावत असेल, कुणाला लोकांत आपला वाटत असेल, तर निवडीचे स्वातंत्र्य त्याचेच असते, नाही का? त्याच्यापुरती विशिष्ट विचारधारा निवडून तो वर्तत असेल, तर त्यात वाईट ते काय? प्रत्येकाकडे आपलं असं काही असतं अन् ते त्याला सांभाळून ठेवायला आवडत असतं. नसेल कोणाला पदरी पडलेल्या प्रवासाचा पथ पर्याप्त वाटत, तर ते त्याचं स्वातंत्र्य. याचा अर्थ असा नाही की, तुमच्या विचारांची चाके लावून त्याने निर्धारित केलेल्या पथावरून पुढे पळायला हवं. आखून दिलेल्या चाकोऱ्यांना प्रमाण मानून गुमान चालत राहावं. कोणताही किंतु मनाच्या कोपऱ्यात न ठेवता पदरी पडलं ते पर्याप्त मानून प्रमुदित राहायला हवं.
अशी सक्ती करता येते? कसं शक्य आहे ते. कुणी कुणाच्या स्नेहात असावं, हा भाग ज्याच्या त्याच्या निवडीचा अन् कोणाच्या आज्ञा प्रमाण मानव्यात हा भाग आवडीचा. तो काही कोणावर लादता नाही येत. एखाद्याविषयी आतून आपलं असं काही वाटत असेल, तर आस्था दाखवण्यासाठी कवायत नाही करायला लागत. भक्त जमा करता येतात. अनुयायी गोळा करता येतात. त्यांच्या मुखी महतीची स्तोत्रे पेरता येतात, पण महात्म्याचा साक्षात्कार घडवण्यासाठी स्वतःला महानतेच्या परिभाषा अवगत असायला लागतात. महात्म्य काही मागून मिळत नाही की लादून, त्याकरिता आपणच आपल्या उंचीशी स्पर्धा करायला लागते. आपणच आपल्याला वाहता वाहता नितळ करता यायला हवं. आपणच आपल्याला खरवडून काढावं लागतं. भक्तांची गर्दी भलेतर भास निर्माण करू शकेल. अनुयायांचे आवाज आसपास ऐकू येतील, पण आतला आवाज ज्याचा त्यानेच सांभाळायचा असतो. तो काही उसना आणता नाही येत कुठून.
माणसांच्या गर्दीत राहणारे सगळेच दर्दी अन् गर्दी टाळून आपणच आपल्याला शोधणारे कोलाहलाची सर्दी झालेले असतात असंही नाही. कुणी कुठे राहावं, कसं असावं, कसं नसावं, हा सगळा वैयक्तिक निवडीचा भाग. आपल्याच कोशात रममाण असणं अन् आपणच घालून घेतलेल्या मर्यादांच्या कुंपणाभोवती प्रदक्षिणा करणं, ही माणूसपणाची मर्यादा असेलही. म्हणून ती काही एखाद्याच्या व्यक्तित्वाची पूर्ण व्याख्या नाही होऊ शकत. तसंही माणसांच्या गर्दीत राहून माणूसपण कळतेच असे नाही. माणूस कळायला माणसांची गर्दी हे एकक नाही वापरता येत. परिमाणच लावायचं असेल तर माणूसपणाच्या परिभाषा सर्व कोनातून समजून घ्यायला लागतील. पण हे शतप्रतिशत संभव असणं अवघडच.
गर्दीचा भाग बनून स्वार्थ शोधणाऱ्या बगळ्यांपेक्षा कुठल्यातरी एकांतस्थळी विहरणाऱ्या पाखरांचा पैस अधिक असू शकत नाही का? स्वार्थाच्या परिघाभोवती फेऱ्या करण्यापेक्षा आकाशाला पंखावर घेण्यासाठी केलेल्या प्रदक्षिणाचे मोल अधिक असते, नाही का? प्रत्येकाचा पैस सारखा नसेल हे निर्विवाद. काहींना परीघ पकडता येतात, काहींना त्याच्या विस्ताराच्या परिभाषा आकळतात, तर काहींना त्याभोवतीच्या प्रदक्षिणा कळतात. काय कळावं हे कळतं, त्याला आयुष्याचे ज्ञातअज्ञात कंगोरे कळत जातात. नियतीने म्हणा अथवा परिस्थितीने पदरी पेरलेल्या प्राक्तनाचे प्रत्येक कोपरे सजवता येतात त्यांना अंधाराच्या पटलावर पसरलेल्या चांदण्यांच्या चमकण्याचे एकेक अर्थ अवगत असतात.
तसेही माणसांत राहून विकारांपासून विलग होता येत नसेल, तर आपण अलग होऊन आपल्या वर्तुळात विहार करणे अधिक श्रेयस्कर असते. गर्दीत हरवलेला चेहरा शोधण्यापेक्षा, आहे तो चेहरा आणखी देखणा करणे अधिक चांगले नसते का? आपलीच आपण आरास मांडून मखरात मंडित होण्यापेक्षा आस्थेच्या मुक्त रंगात माखणे अधिक मोहात पाडणारे असते. स्वार्थपुरीत विचारांना सामाजिकतेच्या धाग्यांनी विणलेल्या रंगीबेरंगी झुलींखाली झाकून मिरवत राहण्यापेक्षा, आहे ते आणि आहे तसे असणे अधिक देखणे असते नाही?
तुम्ही कोण? हा प्रश्न महत्त्वाचा नाही. तुम्ही कसे? ते अधिक मोलाचे असते. एखाद्याची किंमत कुणी कशी करावी, याची काही सुनिश्चित परिमाणे नसतात. असतात ते स्वनिर्मित निष्कर्ष. निष्कर्ष काही माणूस आंतर्बाह्य समजण्याचे प्रमाण नसते. असतं ते केवळ अमूर्त एकक, ज्याला जर-तरचा अध्याहृत अर्थ तेवढा असतो. तसेही सजीवांच्या वर्तनव्यवहारांचे कोणतेच निष्कर्ष अंतिम नसतात. ते परिवर्तनीय असतात. निर्णयाप्रत पोहचण्यासाठी प्रयोग करावे लागतात. काही अनुमान अधोरेखित करावे लागतात. प्रत्येकवेळी ते वेगळे असू शकतात. मग माणूस तरी यास अपवाद कसा? अपवाद आले की, प्रवाद पसरतात. प्रवाद संवादाचे सेतू बनले की, अनुमानांना अर्थ गवसतो. संवादाचे किनारे सुटले की, वितंडवाद उभे राहतात अन् वादाचे प्रवाह दुथडी भरून वाहतात. परिवर्तनप्रिय विचार सौहार्दाच्या गगनात आपलं सदन उभं करतो, हे खरं असलं, तरी परिवर्तनाचा प्रवास म्हणजे काही प्राक्तन नसतं, परिस्थितीने पेरलेला प्रयत्नांचा परिपाक असतो तो, नाही का?
- चंद्रकांत चव्हाण
••