किस ऑफ लव्ह, स्पिक फॉर लव्ह, लव्ह जिहाद या आणी अशा प्रकारचा आशय व्यक्त करणाऱ्या शब्दांनी तयार झालेल्या वाक्यांचा टीआरपी सध्या बऱ्यापैकी वाढलेला आहे. भाषिक प्रवाहात कधी कोणत्या शब्दांना महत्त्व येईल, हे भाषाविदही ठामपणे सांगू शकतील की, नाही शंकाच आहे. असे शब्द अर्थाच्या नव्यानव्या छटा धारण करून भाषेच्या प्रांगणात अवतीर्ण होतात. तेथून भाषिक प्रवाहात प्रवाहित होतात आणि व्यवहारात सामावून जातात. त्यांना त्यांचा स्वतःचा अर्थ असतो, तसे अर्थांचे, संदर्भांचे अन्य काही स्पष्ट, काही अस्पष्ट पदर असतात. यातून प्रकटणारा आशय शोधण्याचा प्रासंगिक प्रयत्न होत असतो. या शोधप्रवासात प्रत्येकाचे आकलन वेगवेगळी मनोभूमिका धारण करून प्रकटत असते. आपल्या आकलनाच्या परिघात त्यातून काही अर्थ शोधले जातात. काही घेतले जातात. लागला नीट संदर्भ तर त्या शब्दांना एक मोहरलेपण येते. चुकला संदर्भांचा धागा तर अनेक अर्थ-अनर्थ कळतनकळत अवघड वळणे घेत पुढे जातात. कधी त्या शब्दांतील मूळ आशय अव्यक्त राहतो आणि अभिनिवेशाचा आवेशच अधिक प्रबळ होत जातो.
या शब्दांच्या बाबतही असेच काहीसं झालेलं आपण नजीकच्या काळात वाचले असेल, ऐकले असेल, काहींनी कदाचित पाहिलेही असेल. केरळमधील कोझिकोडे शहरात घडलेल्या एका घटनेचं निमित्त कारण ठरलं. तेथील कुठल्यातरी कॅफेच्या पार्किंग एरियातली घटना. येथल्या पार्किंग झोनमध्ये एकमेकांच्या मिठीत सामावलेल्या जोडप्याचे छायाचित्रण करून कुठल्यातरी वाहिनीने प्रक्षेपित केले. अन् ते प्रसारित झाल्यावर पाहणाऱ्या काहींनी आपापल्यापरीने संबंधित घटनेचे अर्थ शोधले. अर्थाच्या प्रतिमा मनात तयार केल्या आणि सामाजिक संस्कारांच्या चौकटींचे उल्लंघन घडले किंवा घडत आहे, असे समजून कॅफेची मोडतोड केली. चौकटींना प्रमाण मानणाऱ्यांच्या मनातील राग आक्रमक रूप धारण करून प्रकटला. खरंतर असं काही पहिल्यांदाच घडत नव्हतं. अशा काही घटना घडलेल्या होत्याच. सार्वजनिक ठिकाणाचे हे प्रेमाराधन अनिष्ट असल्याचे सांगत काही बंधने घालण्याचा प्रयत्न झाला होता. तरुणाईला हे बंधने सहन होणे शक्यच नव्हते. त्याच्या मनात या घटनांविषयी राग प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष धुमसत होताच. मनातील कोपऱ्यात संयमाच्या राखेखाली आतापर्यंत झाकून ठेवलेली ठिणगी या घटनेचा वारा लागून भडकली. क्षोभाची ज्वाला बनून प्रकटली. विरोधाची धार तीव्र होत जाऊन प्रतिकाराने आंदोलनाचे रूप धारण केले. हा विरोध ‘किस ऑफ लव्ह’ नाव धारण करून प्रकटला. उभा राहिला एक संघर्ष नैतिक म्हणजे काय आणि अनैतिक म्हणजे काय यातला. या द्वंद्वाला आणखी काही धुमारे फुटले. विज्ञानतंत्रज्ञानानेमंडित साधने हाती घेऊन संघर्षाच्या मशाली प्रज्वलित झाल्या. गाव, प्रदेशाच्या सीमा ओलांडून अस्मितांचा जागर करायला प्रारंभ केला.
बरीच भवतीनभवती झाली. काही रोधाचे, काही अवरोधाचे, काही विरोधाचे, काही प्रतिकाराचे शब्द प्रहार बनून प्रकटले. एकीकडे घटनादत्त स्वातंत्र्याचा उद्घोष करीत आम्ही आमच्या मनाचे मालक आहोत, आम्हाला अवरुद्ध करण्याचे तुम्हाला प्रयोजनच काय? असे म्हणणारे आवाज, तर दुसरीकडे स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार नाही. संयमाच्या चौकटीत वर्तायला शिका, असे सांगणारे आवाज बुलंद होत गेले. दोन परस्पर भिन्न प्रवाह प्रचंड वेगाने एकमेकांवर आदळले. त्याच्या आदळण्याचा परिणाम म्हणून संघर्षाच्या ठिणग्या उडणारच होत्या, त्या उडाल्याच. वेगवान प्रसार माध्यमांमुळे हा वणवा अगदी लांब लांबपर्यंत पोहचला. या संघर्षात प्रत्येकाने आपापल्या वर्तनाच्या परिघात स्वतःला तपासून पाहिले असते तर कलहाचे प्रश्न निर्माण झाले असते का?
प्रत्येककाळी, प्रत्येकवेळी वर्तनातील कृतीबाबत समाजात एकमत झाले आहे, असे फार कमीवेळा दिसते, कारण एखाद्याला एखादी कृती नैतिक वाटते; ती समोरच्याला कदाचित अनैतिक वाटू शकते. जो-तो आपल्या आकलनाच्या परिप्रेक्षात संबंधित घटनेकडे पाहत असतो. म्हणूनच नैतिक घटना कोणती आणि अनैतिक घटना कोणती, याबाबत समजुतीच्या सीमारेषा धूसरच असतात. त्या धूसर असल्यामुळेच प्रत्येकजण आपापल्यापरीने एखाद्या घटनेचा अर्थ, अन्वयार्थ लाऊन मोकळा होतो. अर्थात प्रत्येकजण आपल्यापरीने अर्थ लावायला मोकळा असला, तरी एक गोष्ट मागे उरतेच; ती म्हणजे प्रत्येकाचं वैयक्तिक स्वातंत्र्य. व्यक्तिगत स्वातंत्र्याला जीवनात काहीच अर्थ नाही का? आपण लोकशाही शासनप्रणाली अंगिकारली आहे तर वादाचे विषय सर्वमान्य मार्गाने, चर्चेच्या रूपाने निकाली काढता येऊ शकत नाहीत का?
‘प्रेम’ हा शब्द सार्वकालिक वादाचा विषय राहिला आहे. याशब्दाभोवती कोमल, तलम, भावस्पर्शी भावनांचे वलय आहे, तेवढेच संशयाचे धुकेही दाटले आहे. खरंतर प्रेम ही भावना उदात्त आहे. अडीच अक्षरांमध्ये माणसांच्या माया, ममता, वात्सल्याचे प्रवाह सामावले आहेत. तेवढेच अविचाराने घडणाऱ्या कृतीने प्रेम भावनेला अवनत करणारे वासना, विकार, विकृतीचे धागेही जुळले आहेत. हेच कारण प्रेम नावाच्या भावनेकडे अनुदारदृष्ट्या बघायला कारण ठरते. रोमिओ-ज्यूलियट, लैला-मजनू शिरी-फरहाद या प्रेम परगण्यातील चिरंजीव जोड्यांच्या असीम प्रेमाचं कौतुक करायचं. त्यांचं प्रेम कसं विशुद्ध, सात्विक, एकनिष्ठ होतं म्हणून त्या प्रेमाचे गोडवे गात राहायचं आणि आपल्या आसपास असं कुणी एकमेकांसाठी जीव टाकणारं दिसलं की हे काय प्रेम आहे; हा तर देहाच्या विकारांचा सोहळा आहे, म्हणून संकुचित विचारांनी त्याकडे बघायचे. या वर्तनाला कोणत्या संज्ञेने संबोधित करावे, हा एक यक्षप्रश्न आहे.
प्रेम शाश्वत भावना असेल, तर त्यातल्या भावविभोर नात्यांना यथासांग प्रकटायला संधी देणे उचित नाही का? इहतलावरील सजीवांच्या प्रजातींचे वंशसातत्य टिकवून ठेवणं निसर्गाचं काम आहे. निसर्ग त्याचं काम त्याच्या नियमांनी करीत असतो. विशिष्ट वयात भिन्न लिंगीय आकर्षण निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. आकर्षणातून विपरीत वर्तन घडू नये, यासाठी माणसांची नीतिनियमांच्या चौकटी निर्माण केल्या. काही अघटित घडू नये म्हणून वर्तनप्रवाहांना संयमाचे बांध घातले. समाजाने त्यास मान्यता दिली. मिळालेल्या मान्यतेने कायद्याचे कवच निर्माण झाले. कायदे आले म्हणजे सगळंच आलबेल असतं असं नाही. त्याच्यातूनही फटी शोधल्या जातात. पळवाटा निर्माण होतात. नैसर्गिक प्रेरणेने कोणीतरी दोघं परस्परांकडे आकर्षित होतात, तेव्हा साहजिकच सुरक्षित आडोसा शोधतात. ती सहज प्रवृत्ती आहे. समाज, कायदा यासारखी काही नियंत्रण केंद्रे समोर असतात, म्हणून यापासून शक्य तितक्या दूर राहण्याचा प्रयत्न होत असतो. आडोशाला बहरणारा प्रणय नजरेआड असल्याने काही संघर्ष घडत नाही. आडोशाला नाकारून किंवा सुरक्षित कोपरे आसपास नसल्याने म्हणा, हे नजरेआडचे प्रणयाराधन नाकारून कोणी जरा धीटपणे सिनेमागृहात, उपहारगृहात, नदीकिनारी, सागरकिनारी, उद्यानात एकमेकांच्या समीप आले की, एकदमच असं काय घडतं की, पाहणाऱ्याच्या विचारांची दिशाच अचानक बदलते.
‘त्याने प्रेम केले तिने प्रेम केले, करू दे की, त्यात तुमचे काय गेले?’ असा प्रश्न कवी पाडगावकरांनी आपल्या कवितेतून कधीच आपल्या व्यवस्थेला विचारून ठेवला आहे. अर्थात याबाबत म्हणणारे म्हणतील, ‘अहो कवितेचं काय घेऊन बसतात. कविता आणि समाज यात काही अंतर आहे की नाही? संस्कृती, संस्कार नावाचा काही प्रकार असतो की नाही.’ खरंतर मला एक प्रश्नाचं उत्तर अद्याप नीटसे कळले नाही. संस्कृती, समाज नावाच्या व्यवस्था माणसानेच निर्माण केल्या असतील, तर आपल्या विचारांचा, आचारांचा, कृतींचा केंद्रबिंदू माणूस का असू नये? राधाकृष्णाच्या प्रेमाला मान्यता असावी. नलदमयंतीचे प्रेम स्वीकारावे, बाजीराव मस्तानीच्या असीम प्रेमाचे गोडवे गायचे; मग एकमेकांच्या अनिवार ओढीने समीप आलेल्या माणसांच्या प्रेमात असं काय घडतं की, त्यांच्यासमोर विरोधाच्या भिंती उभ्या केल्या जात असतील. निरपेक्ष प्रेम चराचरावर स्नेह करायला शिकवतं. जात, धर्म, वंश यांच्या पलीकडील माणूसपण शोधून माणुसकीच्या गाथा ते लेखांकित करीत असते. जगात प्रेम ही एकच अशी उदात्त गोष्ट आहे, जिला कोणतीही जात, धर्म, वंश नाही. तेथे एकच धर्म असतो, तो म्हणजे प्रेम. संस्कृती, संस्कार सारे प्रेमात सामावले जाऊ शकते. प्रेमभावना देशप्रदेशाचे कुंपणे मानीत नाही. कोणतेही अंतरे मोजत नाही. ते उमलत्या मुग्ध वयातलं असो की, आणखी कोणत्या. त्यात त्याचं अंगभूत माधुर्य असतं.
प्रेमाची परिभाषा कोणत्या शब्दांत करता येईल? नाही सांगता येत. परिभाषेच्या पसाऱ्यात प्रेमभाव बंदिस्त होऊन पतन पावणार असेल, तर ते प्रेम कसे असू शकते? निर्व्याज, निरपेक्ष प्रेमाला बंधनांच्या कुंपणात का उभं करावं? जातीधर्माच्या भिंती त्याच्यासमोर का बांधाव्यात? प्रेम काही ठरवून घडणारी कृती नाही. त्यासाठी दोघांच्या मनाच्या तारा छेडल्या जाणे आवश्यक आहे. प्रेमात पडताना जातधर्म या गोष्टी काही पाहिल्या जात नाहीत. तेथे दोघांनी एकत्र येणे घडते. एकीकडे प्रेमाविषयी वाटणारे अनामिक आकर्षण, तर दुसरीकडे प्रेमाकडे बघण्याच्या संकुचित विचारांमुळे विरोध होत राहतो. इगो उभे राहतात. हे इगो जपताना घडणाऱ्या अनेक असंबद्ध गोष्टीमुळे प्रेमाचा वसंतऋतू अवेळी करपून जातो. विरोध आणि लब्धप्रतिष्ठित अभिनिवेशातून घडणाऱ्या ऑनरकिलिंग सारख्या घटना, बेदम मारहाण, प्रसंगी कोणीतरी हकनाक जीवाला मुकणे अशा घटना घडत जातात. प्रेमाला होणारा प्रखर विरोध, दुसऱ्या बाजूला प्रेमातील तरल जगण्याचं वाटणारं अप्रूप. यातून प्रश्न आणखी जटील बनत जातात. मनाच्या जुळलेल्या तारा झंकारत राहिल्याने त्यांचे सूर मनात अस्वस्थ तगमग उभी करतात. एकमेकांशी सरळसरळ संपर्क करता येत नाही, म्हणून सुरु होतो लपाछपीचा खेळ. या खेळातली दमछाक पलायनाला प्रेरित करते. बरं एवढं करूनही प्रश्न सुटत नाहीत. गुंता अधिकच वाढत जातो. काहीतरी उलटसुलट घडते. शोधून सापडले हाती की अपहरण, विनयभंग, बलात्काराचे आरोप प्रेम करणाऱ्यांवर लावले जातात. दबाव वाढत जातो. क्षणात होत्याचे नव्हते होते. एवढं घडूनही काही झाले यशस्वी, तर पुढे नात्यातला हा गोडवा टिकेल का? या प्रश्नाचं भलंमोठं प्रश्नचिन्ह समोर उभं असतं.
समाजात वावरताना मनात असणाऱ्या अनामिक दडपणातून, भीतीतून प्रेमींचा नजरेआडचा खेळ सुरु होतो. ‘घरात जागा नसते हल्ली त्यांचं चालणारच टॅक्सीत प्रकरण, ते थोडेच बसणार आहेत घोकत पाणिनीचे व्याकरण.’ पाडगावकरांच्या कवितेच्या या ओळी आपल्यासमोर कोणते वास्तव मांडतात. समोर असंच घडणार असेल, तर कोणाला आणि कोणत्या परिस्थितीला जबाबदार धरणार? अशावेळी एकांत नसेल तर लोकांत असला तरी चालेलच ना! प्रेमपाशात बंदिस्त झालेले कोणीतरी तो किंवा कोणीतरी ती कोणत्यातरी कोपऱ्यावर आपलं नाव कोरतीलच.
सांप्रतकाळी जग खूप स्मार्ट झाले आहे. स्मार्टफोनच्या स्क्रीनवर सुखंसंवाद वाढू लागला आहे. टचस्क्रीनवरून नात्यांना मोहरलेपणाचा टच मिळतो आहे. कधीकाळी मुलंमुली चारचौघांत समोरासमोर यायला धजत नसत. सारं कसं दुरून डोंगर साजरे असल्यासारखे. आम्ही कॉलेजात शिकत असताना कुण्या वर्गमैत्रिणीने राहिलेले काहीतरी लिहिण्यासाठी वही मागितली तरी आमचे आकांक्षांचे विमान दिवसभर अंतराळी विहार करायचे. दुसऱ्या दिवशी वही परत हाती येताना ‘दादा, ही घे तुझी वही.’ हे वाक्य ऐकले की, तितक्याच वेगाने जमिनीवर यायचे. काळ कोणताही असू द्या, मनात उमलणारा प्रेमभाव कायम असतो. या सत्याला आपण का नाकारावे. समाजाचं मॉरल पोलिसिंग तेव्हाही होतं आणि आताही आहेच. पण त्यातून मॉरल संपते आणि फक्त पोलिसिंग उरते, तेव्हा प्रश्नांचा गुंता वाढत जातो. तो सोडवण्यासाठी गुंतलेले धागे हलक्या हाताने उलगडायला लागतात.
प्रेमाला आणि ते करणाऱ्यांना विरोध असणारे म्हणतील की, प्रेम ही काही सार्वजनिक ठिकाणी करायची गोष्ट नाही. तुम्हाला करायचेच असेल, तर तुमच्या मालकीचा एकदा कोपरा तयार करा. हा भारत आहे, अमेरिका नाही. असलं काही करायला. काय करावं याचं जसं तुम्हाला स्वातंत्र्य आहे, तसंच आम्हालाही काय पाहावे, काय पाहू नये याचं स्वातंत्र्य आहे. आपला कायदा विदित करतो की, सार्वजनिक ठिकाणी अश्लाघ्य, अश्लीलवर्तन अपराध आहे. समाजाचे वर्तनप्रवाह बदलत आहेत, समाजात वर्तनाचा मोकळेपणा येत आहे. मेट्रोसिटीमध्येच काय, पण लहानमोठ्या शहरातूनही हातात हात घालून अंगचटीला येत फिरणारी जोडपी सहज दिसतात. ते रोजचं बघणं असल्याने लोकांना त्याचं काही विशेष वाटत नाही. बिनधास्त वर्तणारी जोडपी आता काही कुतूहलाचा वगैरे विषय राहिली नाहीत.
एरवी सगळीकडे गर्दी असल्याने आहे कुठे निवांत जागा प्रेमाचे चार क्षण व्यतित करायला. मग प्रेमाचा आविष्कार अशारीतीने प्रकटणारच. तरुण-तरुणी आहेत. एकत्र शिकत आहेत. एकेठिकाणी जॉब करीत आहेत. सहवासातून अनुरक्त होतायेत. त्यातून काहींचे प्रेम अंकुरित होत बहरत जाते. याचा अर्थ सगळेच असं काही करतात, असेही नाही. निसर्ग एकत्र आणण्याची काही प्रयोजने निर्माण करीतच असतो. जवळ येणारे, आणणारे वास्तव लांबून का होईना, मान्य करायला काय हरकत आहे? त्यांच्या सहवासातून नवे नाते निर्माण होणार असेल आणि ते कायम टिकणारे असेल, तर समाजसंमत नियमांच्या चौकटीत त्याला प्रतिष्ठा का मिळू नये? एखाददोन अनुभव वाईट असला म्हणून सगळंच वाईट, असं म्हणून कसं चालेल? समाज नावाची संस्था बदलाचे वारे सहज स्वीकारणार नाही. यासाठी काळाला आणखी काही पाऊले पुढे चालायला लागेल. तोपर्यंत प्रेमकहाणीत असं काहीतरी घटित-अघटित घडत राहील का? माहीत नाही, पण या प्रश्नाचं उत्तर ज्यानं त्यानं आपापल्यापरीने शोधणंच योग्य राहील.
या शब्दांच्या बाबतही असेच काहीसं झालेलं आपण नजीकच्या काळात वाचले असेल, ऐकले असेल, काहींनी कदाचित पाहिलेही असेल. केरळमधील कोझिकोडे शहरात घडलेल्या एका घटनेचं निमित्त कारण ठरलं. तेथील कुठल्यातरी कॅफेच्या पार्किंग एरियातली घटना. येथल्या पार्किंग झोनमध्ये एकमेकांच्या मिठीत सामावलेल्या जोडप्याचे छायाचित्रण करून कुठल्यातरी वाहिनीने प्रक्षेपित केले. अन् ते प्रसारित झाल्यावर पाहणाऱ्या काहींनी आपापल्यापरीने संबंधित घटनेचे अर्थ शोधले. अर्थाच्या प्रतिमा मनात तयार केल्या आणि सामाजिक संस्कारांच्या चौकटींचे उल्लंघन घडले किंवा घडत आहे, असे समजून कॅफेची मोडतोड केली. चौकटींना प्रमाण मानणाऱ्यांच्या मनातील राग आक्रमक रूप धारण करून प्रकटला. खरंतर असं काही पहिल्यांदाच घडत नव्हतं. अशा काही घटना घडलेल्या होत्याच. सार्वजनिक ठिकाणाचे हे प्रेमाराधन अनिष्ट असल्याचे सांगत काही बंधने घालण्याचा प्रयत्न झाला होता. तरुणाईला हे बंधने सहन होणे शक्यच नव्हते. त्याच्या मनात या घटनांविषयी राग प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष धुमसत होताच. मनातील कोपऱ्यात संयमाच्या राखेखाली आतापर्यंत झाकून ठेवलेली ठिणगी या घटनेचा वारा लागून भडकली. क्षोभाची ज्वाला बनून प्रकटली. विरोधाची धार तीव्र होत जाऊन प्रतिकाराने आंदोलनाचे रूप धारण केले. हा विरोध ‘किस ऑफ लव्ह’ नाव धारण करून प्रकटला. उभा राहिला एक संघर्ष नैतिक म्हणजे काय आणि अनैतिक म्हणजे काय यातला. या द्वंद्वाला आणखी काही धुमारे फुटले. विज्ञानतंत्रज्ञानानेमंडित साधने हाती घेऊन संघर्षाच्या मशाली प्रज्वलित झाल्या. गाव, प्रदेशाच्या सीमा ओलांडून अस्मितांचा जागर करायला प्रारंभ केला.
बरीच भवतीनभवती झाली. काही रोधाचे, काही अवरोधाचे, काही विरोधाचे, काही प्रतिकाराचे शब्द प्रहार बनून प्रकटले. एकीकडे घटनादत्त स्वातंत्र्याचा उद्घोष करीत आम्ही आमच्या मनाचे मालक आहोत, आम्हाला अवरुद्ध करण्याचे तुम्हाला प्रयोजनच काय? असे म्हणणारे आवाज, तर दुसरीकडे स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार नाही. संयमाच्या चौकटीत वर्तायला शिका, असे सांगणारे आवाज बुलंद होत गेले. दोन परस्पर भिन्न प्रवाह प्रचंड वेगाने एकमेकांवर आदळले. त्याच्या आदळण्याचा परिणाम म्हणून संघर्षाच्या ठिणग्या उडणारच होत्या, त्या उडाल्याच. वेगवान प्रसार माध्यमांमुळे हा वणवा अगदी लांब लांबपर्यंत पोहचला. या संघर्षात प्रत्येकाने आपापल्या वर्तनाच्या परिघात स्वतःला तपासून पाहिले असते तर कलहाचे प्रश्न निर्माण झाले असते का?
प्रत्येककाळी, प्रत्येकवेळी वर्तनातील कृतीबाबत समाजात एकमत झाले आहे, असे फार कमीवेळा दिसते, कारण एखाद्याला एखादी कृती नैतिक वाटते; ती समोरच्याला कदाचित अनैतिक वाटू शकते. जो-तो आपल्या आकलनाच्या परिप्रेक्षात संबंधित घटनेकडे पाहत असतो. म्हणूनच नैतिक घटना कोणती आणि अनैतिक घटना कोणती, याबाबत समजुतीच्या सीमारेषा धूसरच असतात. त्या धूसर असल्यामुळेच प्रत्येकजण आपापल्यापरीने एखाद्या घटनेचा अर्थ, अन्वयार्थ लाऊन मोकळा होतो. अर्थात प्रत्येकजण आपल्यापरीने अर्थ लावायला मोकळा असला, तरी एक गोष्ट मागे उरतेच; ती म्हणजे प्रत्येकाचं वैयक्तिक स्वातंत्र्य. व्यक्तिगत स्वातंत्र्याला जीवनात काहीच अर्थ नाही का? आपण लोकशाही शासनप्रणाली अंगिकारली आहे तर वादाचे विषय सर्वमान्य मार्गाने, चर्चेच्या रूपाने निकाली काढता येऊ शकत नाहीत का?
‘प्रेम’ हा शब्द सार्वकालिक वादाचा विषय राहिला आहे. याशब्दाभोवती कोमल, तलम, भावस्पर्शी भावनांचे वलय आहे, तेवढेच संशयाचे धुकेही दाटले आहे. खरंतर प्रेम ही भावना उदात्त आहे. अडीच अक्षरांमध्ये माणसांच्या माया, ममता, वात्सल्याचे प्रवाह सामावले आहेत. तेवढेच अविचाराने घडणाऱ्या कृतीने प्रेम भावनेला अवनत करणारे वासना, विकार, विकृतीचे धागेही जुळले आहेत. हेच कारण प्रेम नावाच्या भावनेकडे अनुदारदृष्ट्या बघायला कारण ठरते. रोमिओ-ज्यूलियट, लैला-मजनू शिरी-फरहाद या प्रेम परगण्यातील चिरंजीव जोड्यांच्या असीम प्रेमाचं कौतुक करायचं. त्यांचं प्रेम कसं विशुद्ध, सात्विक, एकनिष्ठ होतं म्हणून त्या प्रेमाचे गोडवे गात राहायचं आणि आपल्या आसपास असं कुणी एकमेकांसाठी जीव टाकणारं दिसलं की हे काय प्रेम आहे; हा तर देहाच्या विकारांचा सोहळा आहे, म्हणून संकुचित विचारांनी त्याकडे बघायचे. या वर्तनाला कोणत्या संज्ञेने संबोधित करावे, हा एक यक्षप्रश्न आहे.
प्रेम शाश्वत भावना असेल, तर त्यातल्या भावविभोर नात्यांना यथासांग प्रकटायला संधी देणे उचित नाही का? इहतलावरील सजीवांच्या प्रजातींचे वंशसातत्य टिकवून ठेवणं निसर्गाचं काम आहे. निसर्ग त्याचं काम त्याच्या नियमांनी करीत असतो. विशिष्ट वयात भिन्न लिंगीय आकर्षण निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. आकर्षणातून विपरीत वर्तन घडू नये, यासाठी माणसांची नीतिनियमांच्या चौकटी निर्माण केल्या. काही अघटित घडू नये म्हणून वर्तनप्रवाहांना संयमाचे बांध घातले. समाजाने त्यास मान्यता दिली. मिळालेल्या मान्यतेने कायद्याचे कवच निर्माण झाले. कायदे आले म्हणजे सगळंच आलबेल असतं असं नाही. त्याच्यातूनही फटी शोधल्या जातात. पळवाटा निर्माण होतात. नैसर्गिक प्रेरणेने कोणीतरी दोघं परस्परांकडे आकर्षित होतात, तेव्हा साहजिकच सुरक्षित आडोसा शोधतात. ती सहज प्रवृत्ती आहे. समाज, कायदा यासारखी काही नियंत्रण केंद्रे समोर असतात, म्हणून यापासून शक्य तितक्या दूर राहण्याचा प्रयत्न होत असतो. आडोशाला बहरणारा प्रणय नजरेआड असल्याने काही संघर्ष घडत नाही. आडोशाला नाकारून किंवा सुरक्षित कोपरे आसपास नसल्याने म्हणा, हे नजरेआडचे प्रणयाराधन नाकारून कोणी जरा धीटपणे सिनेमागृहात, उपहारगृहात, नदीकिनारी, सागरकिनारी, उद्यानात एकमेकांच्या समीप आले की, एकदमच असं काय घडतं की, पाहणाऱ्याच्या विचारांची दिशाच अचानक बदलते.
‘त्याने प्रेम केले तिने प्रेम केले, करू दे की, त्यात तुमचे काय गेले?’ असा प्रश्न कवी पाडगावकरांनी आपल्या कवितेतून कधीच आपल्या व्यवस्थेला विचारून ठेवला आहे. अर्थात याबाबत म्हणणारे म्हणतील, ‘अहो कवितेचं काय घेऊन बसतात. कविता आणि समाज यात काही अंतर आहे की नाही? संस्कृती, संस्कार नावाचा काही प्रकार असतो की नाही.’ खरंतर मला एक प्रश्नाचं उत्तर अद्याप नीटसे कळले नाही. संस्कृती, समाज नावाच्या व्यवस्था माणसानेच निर्माण केल्या असतील, तर आपल्या विचारांचा, आचारांचा, कृतींचा केंद्रबिंदू माणूस का असू नये? राधाकृष्णाच्या प्रेमाला मान्यता असावी. नलदमयंतीचे प्रेम स्वीकारावे, बाजीराव मस्तानीच्या असीम प्रेमाचे गोडवे गायचे; मग एकमेकांच्या अनिवार ओढीने समीप आलेल्या माणसांच्या प्रेमात असं काय घडतं की, त्यांच्यासमोर विरोधाच्या भिंती उभ्या केल्या जात असतील. निरपेक्ष प्रेम चराचरावर स्नेह करायला शिकवतं. जात, धर्म, वंश यांच्या पलीकडील माणूसपण शोधून माणुसकीच्या गाथा ते लेखांकित करीत असते. जगात प्रेम ही एकच अशी उदात्त गोष्ट आहे, जिला कोणतीही जात, धर्म, वंश नाही. तेथे एकच धर्म असतो, तो म्हणजे प्रेम. संस्कृती, संस्कार सारे प्रेमात सामावले जाऊ शकते. प्रेमभावना देशप्रदेशाचे कुंपणे मानीत नाही. कोणतेही अंतरे मोजत नाही. ते उमलत्या मुग्ध वयातलं असो की, आणखी कोणत्या. त्यात त्याचं अंगभूत माधुर्य असतं.
प्रेमाची परिभाषा कोणत्या शब्दांत करता येईल? नाही सांगता येत. परिभाषेच्या पसाऱ्यात प्रेमभाव बंदिस्त होऊन पतन पावणार असेल, तर ते प्रेम कसे असू शकते? निर्व्याज, निरपेक्ष प्रेमाला बंधनांच्या कुंपणात का उभं करावं? जातीधर्माच्या भिंती त्याच्यासमोर का बांधाव्यात? प्रेम काही ठरवून घडणारी कृती नाही. त्यासाठी दोघांच्या मनाच्या तारा छेडल्या जाणे आवश्यक आहे. प्रेमात पडताना जातधर्म या गोष्टी काही पाहिल्या जात नाहीत. तेथे दोघांनी एकत्र येणे घडते. एकीकडे प्रेमाविषयी वाटणारे अनामिक आकर्षण, तर दुसरीकडे प्रेमाकडे बघण्याच्या संकुचित विचारांमुळे विरोध होत राहतो. इगो उभे राहतात. हे इगो जपताना घडणाऱ्या अनेक असंबद्ध गोष्टीमुळे प्रेमाचा वसंतऋतू अवेळी करपून जातो. विरोध आणि लब्धप्रतिष्ठित अभिनिवेशातून घडणाऱ्या ऑनरकिलिंग सारख्या घटना, बेदम मारहाण, प्रसंगी कोणीतरी हकनाक जीवाला मुकणे अशा घटना घडत जातात. प्रेमाला होणारा प्रखर विरोध, दुसऱ्या बाजूला प्रेमातील तरल जगण्याचं वाटणारं अप्रूप. यातून प्रश्न आणखी जटील बनत जातात. मनाच्या जुळलेल्या तारा झंकारत राहिल्याने त्यांचे सूर मनात अस्वस्थ तगमग उभी करतात. एकमेकांशी सरळसरळ संपर्क करता येत नाही, म्हणून सुरु होतो लपाछपीचा खेळ. या खेळातली दमछाक पलायनाला प्रेरित करते. बरं एवढं करूनही प्रश्न सुटत नाहीत. गुंता अधिकच वाढत जातो. काहीतरी उलटसुलट घडते. शोधून सापडले हाती की अपहरण, विनयभंग, बलात्काराचे आरोप प्रेम करणाऱ्यांवर लावले जातात. दबाव वाढत जातो. क्षणात होत्याचे नव्हते होते. एवढं घडूनही काही झाले यशस्वी, तर पुढे नात्यातला हा गोडवा टिकेल का? या प्रश्नाचं भलंमोठं प्रश्नचिन्ह समोर उभं असतं.
समाजात वावरताना मनात असणाऱ्या अनामिक दडपणातून, भीतीतून प्रेमींचा नजरेआडचा खेळ सुरु होतो. ‘घरात जागा नसते हल्ली त्यांचं चालणारच टॅक्सीत प्रकरण, ते थोडेच बसणार आहेत घोकत पाणिनीचे व्याकरण.’ पाडगावकरांच्या कवितेच्या या ओळी आपल्यासमोर कोणते वास्तव मांडतात. समोर असंच घडणार असेल, तर कोणाला आणि कोणत्या परिस्थितीला जबाबदार धरणार? अशावेळी एकांत नसेल तर लोकांत असला तरी चालेलच ना! प्रेमपाशात बंदिस्त झालेले कोणीतरी तो किंवा कोणीतरी ती कोणत्यातरी कोपऱ्यावर आपलं नाव कोरतीलच.
सांप्रतकाळी जग खूप स्मार्ट झाले आहे. स्मार्टफोनच्या स्क्रीनवर सुखंसंवाद वाढू लागला आहे. टचस्क्रीनवरून नात्यांना मोहरलेपणाचा टच मिळतो आहे. कधीकाळी मुलंमुली चारचौघांत समोरासमोर यायला धजत नसत. सारं कसं दुरून डोंगर साजरे असल्यासारखे. आम्ही कॉलेजात शिकत असताना कुण्या वर्गमैत्रिणीने राहिलेले काहीतरी लिहिण्यासाठी वही मागितली तरी आमचे आकांक्षांचे विमान दिवसभर अंतराळी विहार करायचे. दुसऱ्या दिवशी वही परत हाती येताना ‘दादा, ही घे तुझी वही.’ हे वाक्य ऐकले की, तितक्याच वेगाने जमिनीवर यायचे. काळ कोणताही असू द्या, मनात उमलणारा प्रेमभाव कायम असतो. या सत्याला आपण का नाकारावे. समाजाचं मॉरल पोलिसिंग तेव्हाही होतं आणि आताही आहेच. पण त्यातून मॉरल संपते आणि फक्त पोलिसिंग उरते, तेव्हा प्रश्नांचा गुंता वाढत जातो. तो सोडवण्यासाठी गुंतलेले धागे हलक्या हाताने उलगडायला लागतात.
प्रेमाला आणि ते करणाऱ्यांना विरोध असणारे म्हणतील की, प्रेम ही काही सार्वजनिक ठिकाणी करायची गोष्ट नाही. तुम्हाला करायचेच असेल, तर तुमच्या मालकीचा एकदा कोपरा तयार करा. हा भारत आहे, अमेरिका नाही. असलं काही करायला. काय करावं याचं जसं तुम्हाला स्वातंत्र्य आहे, तसंच आम्हालाही काय पाहावे, काय पाहू नये याचं स्वातंत्र्य आहे. आपला कायदा विदित करतो की, सार्वजनिक ठिकाणी अश्लाघ्य, अश्लीलवर्तन अपराध आहे. समाजाचे वर्तनप्रवाह बदलत आहेत, समाजात वर्तनाचा मोकळेपणा येत आहे. मेट्रोसिटीमध्येच काय, पण लहानमोठ्या शहरातूनही हातात हात घालून अंगचटीला येत फिरणारी जोडपी सहज दिसतात. ते रोजचं बघणं असल्याने लोकांना त्याचं काही विशेष वाटत नाही. बिनधास्त वर्तणारी जोडपी आता काही कुतूहलाचा वगैरे विषय राहिली नाहीत.
एरवी सगळीकडे गर्दी असल्याने आहे कुठे निवांत जागा प्रेमाचे चार क्षण व्यतित करायला. मग प्रेमाचा आविष्कार अशारीतीने प्रकटणारच. तरुण-तरुणी आहेत. एकत्र शिकत आहेत. एकेठिकाणी जॉब करीत आहेत. सहवासातून अनुरक्त होतायेत. त्यातून काहींचे प्रेम अंकुरित होत बहरत जाते. याचा अर्थ सगळेच असं काही करतात, असेही नाही. निसर्ग एकत्र आणण्याची काही प्रयोजने निर्माण करीतच असतो. जवळ येणारे, आणणारे वास्तव लांबून का होईना, मान्य करायला काय हरकत आहे? त्यांच्या सहवासातून नवे नाते निर्माण होणार असेल आणि ते कायम टिकणारे असेल, तर समाजसंमत नियमांच्या चौकटीत त्याला प्रतिष्ठा का मिळू नये? एखाददोन अनुभव वाईट असला म्हणून सगळंच वाईट, असं म्हणून कसं चालेल? समाज नावाची संस्था बदलाचे वारे सहज स्वीकारणार नाही. यासाठी काळाला आणखी काही पाऊले पुढे चालायला लागेल. तोपर्यंत प्रेमकहाणीत असं काहीतरी घटित-अघटित घडत राहील का? माहीत नाही, पण या प्रश्नाचं उत्तर ज्यानं त्यानं आपापल्यापरीने शोधणंच योग्य राहील.