कविता समजून घेताना भाग: एकतीस

By // No comments:

शब्दांनीच निषेध केलाय मुली

शब्दांनीच निषेध केलाय मुली...
काय लिहू तुझ्यावर?
कळ्यांच्या किंकाळीसाठी,
अजून तरी नाही सापडत शब्द
चिवचिव गाणं गावं तर,
कोणत्या सुरात गाऊ?
कोणतं रोपट लावू
तुझ्या कबरीवर?

उजाड दिसताहेत धर्मस्थळे
मी फकीर...
माझ्या कटोऱ्यात आसवांचे तळे

पुरुषत्त्वाची शिसारी येतेय
मेणबत्त्या पेटवून स्वतःसकट जाळावं इंद्रियांना
आणि
माणुसकीच्या नावाने फुकट करावे चांगभलं

चल अजान होते आहे...
येतो दुवा करुन
आसिफा...
इन्नालिलाही व इन्नाराजवून...

आज तुझ्याविषयी लिहिलं
माझ्या मुलीवर असं
कुणीच लिहू नये कधीच, कोठेच!


- साहिल शेख

आयुष्य एकरेषीय कधीच नसते. त्याचे अर्थ अवगत झाले की, जगण्याची सूत्रे सापडतात. मर्यादांची कुंपणे त्याला वेढून असली तरी सद्विचारांचे साज चढवून ते सजवता येतं. समाजमान्य संकेतांची वर्तुळे आकांक्षांचा परीघ सीमित करीत असले, तरी वर्तनव्यवहार सुस्थापितरित्या पार पडावेत, म्हणून त्यावर मान्यतेची मोहर अंकित करायला लागते. नीतिसंकेतांच्या चौकटीत अधिष्ठित केलेल्या गोष्टी आखून दिलेल्या मर्यादांच्या वर्तुळातून वजा होतात, तेव्हा विवंचना वाढवतात. वर्तनव्यवहार संदेहाच्या परिघाभोवती प्रदक्षिणा करीत राहणे वर्तनविपर्यास असतो. माणूस परिस्थितीचा निर्माता असतो की, परिस्थिती माणसाला घडवते? सांगणं अवघड आहे. पण परिस्थितीने पुढ्यात पेरलेल्या प्रसंगांना सामोरे जावे लागते, एवढं मात्र नक्की.

काळच असा आहे की श्रद्धा, विश्वासाने बांधलेली मने अन् त्यांना सांधणारी स्नेहाची सूत्रे सैलावत आहेत. आयुष्याच्या बेरजा चुकत आहेत. जगण्याची समीकरणे अवघड होत आहेत. आयुष्याचे अर्थ शोधत निघालेली माणसे अडनीड वाटांकडे वळती होत आहेत. सुखांच्या व्याख्या स्वतःच्या परिघाइतक्याच सीमित झाल्या आहेत. उन्हाचे चटके झेलत नदीचे काठ कोरडे व्हावेत, तसा अंतर्यामी नांदणारा ओलावा आटत आहे. आला दिवस वणवा माथ्यावर घेऊन रखडत चालला आहे. स्नेहाचे किनारे आक्रसत आहेत. ऋतूंचे रंग उडत आहेत. संवेदनांची झाडे वठत आहेत. अवकाळी करपणं प्राक्तन झालं आहे. आकांक्षांची पाखरे सैरभैर झाली आहेत. वाऱ्याच्या हात धरून वाहणारा परिमल परगणे सोडून परागंदा होतो आहे. आयुष्याच्या सूत्रात आस्थेने ओवलेले एकेक मणी निसटून घरंगळत आहेत. जगण्याला असा कोणता शाप लागला आहे? माहीत नाही. पण जगण्याचा गुंता दिवसागणिक वाढतो आहे.

जगाचं वास्तव दिसतं तसं कधीच नसतं. येथे विसंगतीच्या, भेदाभेदाच्या असंख्य लहान-मोठ्या, दृश्य-अदृश्य भिंती उभ्या असतात. प्रत्येकाच्या वाट्याला येणाऱ्या फायद्याची आणि न्यायाची परिभाषा मतलब पाहून बदलत असते. माणूस असा का वागतो? या प्रश्नांचे उत्तर अद्याप तयार झाले नाही. कदाचित पुढे जावून ते होईल याचीही खात्री नाही. संस्कारांच्या व्याख्येत तो प्रगत परिणत वगैरे असला, तरी जीवशास्त्राच्या परिभाषेत प्राणीच आहे. त्याच्यातले माणूसपण नीती, नियम, संकेतांनी बद्ध केलेलं असलं, तरी त्याच्यातलं जनावर काही त्याला आदिम प्रेरणांचा विसर पडू देत नाही. माणूस म्हणून कितीही प्रगत असला, तरी त्याच्यातला पशू स्वस्थ बसत नाही. याचा अर्थ अवनत जगण्याचं सरसकटीकरण करता येतं असं नाही. प्रमाद म्हणून एकवेळ त्यांच्याकडे पाहता येईलही; पण प्रमादाचा परामर्श पर्याप्त विचारांनी घेण्याइतके सुज्ञपण विचारांत असायला लागते. विचारांना अभिनिवेशाची लेबले लावून महात्म्याच्या परिभाषा करण्याचा प्रयास होतो, तेव्हा माणुसकीवरचा विश्वास दोलायमान व्हायला लागतो. अंधार अधिक गडद होऊ लागतो. प्रांजळपणाचा परिमल घेऊन वाहणारा विचार अस्वस्थ होतो. हे अस्वस्थपण घेऊन कवी अंतर्यामी उदित होणाऱ्या आशंकांची उत्तरे शोधत राहतो.

‘शब्दांनीच निषेध केलाय मुली’ म्हणण्याशिवाय सामान्य माणूस वेगळं करूही काय शकतो? संवेदना सगळ्या बाजूंनी तासल्या जातात, तेव्हा बोथट महात्म्याशिवाय उरतेच काय आणखी शिल्लक? आयुष्यात आगंतुकपणे आलेली अगतिकता माणूस म्हणून आपणच आपल्याला प्रश्न विचारत राहते. सगळे विकल्प संपतात, तेव्हा हताशेशिवाय हाती काहीही शेष राहत नाही. हतबुद्धपण घेऊन येणारे कवीचे शब्द संवेदनांचे किनारे कोरत राहतात. आपणच आपल्याला खरवडत राहतात. समाजाचे व्यवहार नीतिसंमत मार्गाने चालतात, तेव्हा संदेहाला फारसा अर्थ नसतो. सत्प्रेरीत विचारांना आयुष्याचे प्रयोजन समजणाऱ्यांनी आसपास उभी केलेली नैतिकतेची लहानमोठी बेटे त्यांची उत्तरे असतात. पण मूल्यांना वळसा घालून प्रवास घडतो, तेव्हा उत्तरे काळाच्या पडद्याआड दडतात. त्याच्या विक्राळ आकृत्या तेवढ्या डोळ्यांसमोर फेर धरतात. अंधाराला चिरत चालत येतात अन् परत परत प्रश्न विचारतात, असं का घडतंय?

कोण्या मानिनीची होणारी मानखंडना माणसांनी निर्मिलेल्या मूल्यप्रणीत विचारांचा जय असू शकत नाही. माणूस एकवेळ हरला तरी चालेल, पण माणुसकी पराभूत होणं न भरून येणारं नुकसान असतं. माणूस विचारांनी वर्तला, तर माणुसकी शब्दाला अर्थाचे अनेक आयाम लाभतात. अविचारांनी वागला तर आशय हरवतात. मनात अधिवास करून असणारे विकार चांगुलपणाचं विसर्जन करतात. संस्कारांच्या कोंदणात सामावलेलं सहजपण संपवतात. ज्या प्रदेशात मानिनीच्या सामर्थ्याच्या गोष्टी अधोरेखित केल्या जातात, मातृत्वाचे सोहळे साजरे होतात, वात्सल्याचा गौरव केला जातो, पराक्रमाच्या कहाण्या सांगून सजवल्या जातात, महानतेची परिमाणे देऊन मखरात बसवले जाते, तेथे मनोभंग करणारी घटना घडते, तेव्हा पराभव संस्कृतीचं अटळ भागधेय होते. केवळ मादी म्हणून वासनांकित नजरेने तिच्याकडे बघितले जाते, तेव्हा महात्म्याचे सगळे अर्थ संपलेले असतात.

नऊ-दहा वर्षाच्या मुलीचं वाऱ्यासोबत भिरभिरायचं, झुळझुळ पाण्यासोबत वहायचं, पक्षांसोबत उडायचं, फुलपाखरासोबत बागडायचं वय. जगाच्या कुटिल कारस्थानांपासून कोसो दूर असणारं तिचं निर्व्याज जग अन् त्यातलं स्वप्नवत नितळ जगणं. पण त्या सुंदर स्वप्नांना कराल काळाची नजर लागते. आक्रीत वाट्याला येतं. आघाताने अवघं आयुष्यच क्षतविक्षत होतं. उत्क्रांतीच्या वाटेवरून चालत आलेल्या; पण पशूपासून माणूस न बनलेल्या विषारी नजरा ती केवळ मादी म्हणून अत्याचार करत असतील, तर त्याला माणुसकीच्या कोणत्या तुकड्यात मोजणार आहोत? पशूंच्या जगात मर्यादांचे उल्लंघन नसते. त्यांच्या आयुष्यात अनुनयाला अस्तित्व असलं, तरी अत्याचाराला जागा नसते. माणूस प्रगतीच्या, मूल्यांच्या, नैतिकतेच्या वार्ता वारंवार करतो. हीच असते का प्रगतीच्या वाटेने चालत आलेल्या पावलांची परिभाषा?

निरागस जिवावर घडलेल्या अत्याचाराने व्यथित झालेला कवी काय लिहू तुझ्यावर म्हणतो, तेव्हा माणुसकीच्या सगळ्या परिभाषा परास्त झालेल्या असतात. कोवळ्या कायेवर आघात होताना उठलेल्या तिच्या किंकाळीसाठी कोणते शब्द वापरावे? कळ्यांच्या उमलत्या स्वप्नांचा होणारा चुराडा मांडायला नाहीच सापडत शब्द. आयुष्याचे सगळेच सूर सुटले असतील, ताल तुटले असतील तर चिवचिव गाणं गावं कसं? हतबुद्ध मनाने कोणत्या परगण्यातून सूर शोधून आणावेत? आवाजच गलितगात्र झाला असेल, तर शब्दांना स्वरांचा साज चढेलच कसा? कोणत्या सुरात गाऊ तुझ्यासाठी? विचारणारा कवीचा प्रश्न मनात वसती करून असलेल्या संवेदनांना कोरत राहतो.

काळही क्षणभर थिजला असेल का तिच्या देहाच्या चिंध्या होताना? विकृती पाहून त्यानेही हंबरडा फोडला असेल का? कोमल मनाचे तुकडे होताना कोणत्या दिशा गहिवरून आल्या असतील? देह संपतो, पण मागे उरणाऱ्या आठवणींची रोपटी मनाच्या मातीतून कशी उखडून फेकता येतील? माणूस साऱ्या सुखांच्या केंद्रस्थानी असल्याचे सांगणारे सगळेच धर्म का पराभूत होत असतील, विकारांनी विचलित झालेल्या परगण्यात? मांगल्याची आराधना करणारी धर्मस्थळे अविचारांच्या वावटळीत ध्वस्त होत जातात. ती नूर हरवून बसतात, तेव्हा सौंदर्याची परिमाणे संपलेली असतात. उजाडपणाचे शाप ललाटी गोंदवून घडणारी अश्वत्थाम्याची अस्वस्थ वणवण त्यांचं प्राक्तन बनतं.

मी फकीर माझ्या कटोऱ्यात साचलेल्या आसवांच्या तळ्याशिवाय तुला द्यायला काही नाही म्हणताना कवीच्या मनाची अगतिकता सद्विचारांच्या पराभवाचं शल्य बनून प्रकटते. काळजाला लागलेली धग वेदना घेऊन वाहत राहते वणव्यासारखी, वारा नेईल तिकडे. माणसाच्या अंतर्यामी नांदणाऱ्या संवेदनाच पराभूत झाल्या असतील, तर कुठल्या क्षितिजांकडे सत्प्रेरीत विचारांचे दान मागावे? पुरुष म्हणून परंपरांनी मान्यता दिलेलं पुरुषत्त्व मिळालं, ही काही स्वतःची कमाई नसते. पुरुष म्हणून नियतीने काही गोष्टी पदरी घातल्या असतील, तर त्यात कसला आलाय पराक्रम? पण त्याच पुरुषत्वाच्या परिभाषा एखाद्या असहाय जिवाच्या आयुष्याची वेदना होतात, तेव्हा पुरुषपणाचा टेंभा मिरवण्यात कोणतं सौख्य सामावलेलं असतं? मेणबत्त्या पेटवून घटनांचा निषेध करता येतो, पण विरोध म्हणजे अविचारांना मिळणारा विराम नसतो. मुक्तीच्या मार्गावरून प्रवास घडावा, म्हणून प्रार्थनाही केल्या जातात. पण प्रार्थनांच्या प्रकाशात पावलापुरती वाट सापडेलच, याची शाश्वती देता येते का? प्रकाशच परागंदा झाला असेल, आयुष्यात अंधारच नाचत असेल, तर कोणत्या प्रार्थना फळास येतील?

मनाच्या मातीआड दडलेला क्रोध प्रश्न विचारात राहतो, स्वतःसकट जाळावं का इंद्रियांना आणि माणुसकीच्या नावाने फुकट करावं का चांगभलं? कवितेतून वाहणारी वेदना उद्विग्नता घेऊन पसरत जाते विकल मनाच्या प्रतलावरून. अंतर्यामी वसतीला आलेली असहायता माणुसकीच्या पराभवाच्या खुणा शोधत राहते. कुठूनतरी अजान होत असल्याचे आवाज कानी येतात. तेवढाच अंधारात एक कवडसा दिसतो आहे. त्याचा हात धरून निघालो, तर सापडतील काही उत्तरे आपणच केलेल्या आपल्या पराभवाची. मर्यादांचे परीघ घेऊन आलेल्या माणसाला प्रार्थनांशिवाय आणखी दुसरे काय करता येण्यासारखे आहे? प्रार्थनांनी जगाचे व्यवहार बदलतील की नाही, माहीत नाही. पसायदानाचे अर्थ आकळले की, चुकलेल्या पावलांना अन् भरकटलेल्या विचारांना आपलेपणाचा ओलावा लाभतो. पण संवेदनांनीच जगण्यातून काढता पाय घेतला असेल तर? आसिफा तुझ्यासाठी दुवा करुन येतो, म्हणून कवी नियंत्याच्या पदरी निवारा शोधतो. या दुवा सफल होऊन मुक्तीचे मार्ग दाखवतील, ही आस मनात अधिवास करून असते.

अभागी जिवासाठी लिहणं घडल्याची खंत कवीच्या मनात अस्वस्थपण पेरत राहते. हे लिहिण्यात काही सुखांचा शोध नव्हता. आपणच आपल्यापासून उखडत चालल्याची वेदना अजूनही तशीच वाहते आहे त्याच्या विचारातून. एक निरागस जीव अविचारांच्या वणव्यात भस्मसात झाला. उमलण्याआधीच कळी कुरतडली गेली. मातीच्या कुशीत माती होऊन कोवळा देह विसर्जित झाला. पण माणुसकीचाही पराभव झाला. माणूस म्हणून जगण्यावर अनेक प्रश्नचिन्हे अंकित झाली. हळहळ व्यक्त करण्याशिवाय काही करू शकत नाही, ही माझी अगतिकता. असं कवी म्हणतो, तेव्हा ‘पराधीन आहे पुत्र जगी मानवाचा’ म्हणतात यावर विश्वास ठेवावा लागतो. भविष्यात माझ्या किंवा कोणाच्या मुलीवर असं कुणीच लिहू नये कधीच, कोठेच, म्हणून विश्वाचे व्यवहार नियंत्रित करणाऱ्या शक्तीकडे पदर पसरून मागण्याशिवाय सामान्य वकुब असणारा माणूस काय करू शकतो?

माणसांच्या जगण्याला मोहरलेपण देणारे, माणसाची प्रतिष्ठा राखणारे भेदरहित जग आकारास आणण्याची वार्ता करायची. त्यासाठी एकीकडे त्याला आश्वस्त करायचे आणि दुसरीकडे विसंगतीने नटलेलं आणि रक्तलांच्छित खेळाने रंगलेलं जग सोबतीला आहे ते आहेच. त्याचे विसकटलेले रंग अजूनही माणसांना बदलता आलेले नाहीत. जगणे उसवत आहे. सामान्य माणसांनी अशा जगण्याला नशीब म्हणून स्वीकारायचे, आला दिवस असंख्य प्रश्नांच्या आवर्तात भिरभिरत राहायचे, हे प्राक्तन होऊ पाहत आहे. नियतीने नशिबी लादलेले भोग घेऊन माणसे अस्वस्थ वणवण करीत आहेत. जग कसे आहे, कसे असावे, याबाबत जाणकारांचे मत काही असो, जगाच्या व्यवहाराचे पीळ कसेही असोत. सामान्यांच्या आकलनापलीकडील या गोष्टी असतात. कोण चूक, कोण बरोबर, या प्रश्नांच्या उत्तरांचा शोध घ्यायला त्यांना नियती उसंतच देत नसते. त्यांचं जगणंचं वावटळीत सापडलेल्या पाचोळ्यासारखे, असंख्य प्रश्नांच्या आवर्तात गरगर फिरणारे.

कलहाने फाटलेले आणि संघर्षाने विटलेले जग सोबत घेऊन माणूस किती काळ सुखाच्या शोधात भटकणार आहे? आपलेपणाचा ओलावा आटलेलं, ओळख हरवलेल्या चेहऱ्याचं जगणं आम्ही पुढच्या पिढ्यांच्या हाती देणार आहोत का? माणूस म्हणून प्रत्येकाला अस्तित्व असणारं जगणं देण्यासाठी काहीच न करणारं जग देणार आहोत का? आरंभ, स्थिती, लय क्रमाने जिवांची जीवनयात्रा सुरु असते. देहासह नांदणारे चैतन्य एक दिवस संपते. शिल्लक काहीही उरत नाही. उरल्याच तर स्मृती. पण एखाद्याच्या जाण्याने अनेकांच्या पापण्यांच्या कडा ओलावतात. अंतर्यामी अनामिक अस्वस्थता दाटून येते. ओळखीचे कोणी असेल तर माणसे हळहळतातच; पण अशीही काही माणसे असतात, ज्यांना आयुष्यात आपण कधीही पाहिले नसते. ना त्यांचा देश ठाऊक असतो, ना त्यांचे नाव-गाव ठावूक असते. त्यांचे अनपेक्षितपणे जाणे समोर येते आणि विचलित होतो. ज्याच्याजवळ वेदनांनी गहिवरणारं मन अन् सहवेदना बनून प्रकटणारी भावना आहे, डोळ्यांमध्ये आसवांचे दोन थेंब आहेत अशी माणसे अस्वस्थ होतात, हे अस्वस्थपण माणसातील माणूसपण शिल्लक असल्याचे द्योतक असते. नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना भाग: तीस

By // No comments:

 
तुझं वहाणं काळाची गरज आहे

बये,
तू कुठवर वाहणार आहेस?
अजून किती दूरवर
किती दिवस...

किती पाहिलेस उंच सखल प्रदेश,
किती ओलांडलेस नवे नवे देश,
तू कुणाच्या बाजूने आहेस गं?
मातीच्या की आभाळाच्या?

तुझ्या पाण्यात कधी मातीचा गढूळ रंग आहे
तर कधी आभाळाचं निळं अंग आहे
कधी तू आईच्या दुधाची आठवण करून देतेस
कधी निर्मळ, नितळ तर कधी लख्ख होऊन जातेस

तू कधी पोटात गुळगुळीत खडे जपतेस
कधी कडेवर काळेभोर खडक घेतेस
कधी कधी वाढवतेस शंखशिंपले
कधी निर्माल्य, कधी अस्थी

कधी मासळीला वाढवता वाढवता
मासळीसम लयदार झोके घेत पुढे जातेस
कधी कधी विषारी सर्पांनाही सांभाळून नेतेस
बये,
अशी कशी, अन तू कुठे वहातेस?

तुला कुणी नदी, कुणी सरिता म्हणतं
तू स्रीलिंगी झालीयस का?
का म्हणून...?
तुला पुरुष वाचक नामही धारण करता आलं असतं?
पण नाही...

तुलाही अनेक कुळांचा उद्धार करायचा असेल
तुलाही इथला गाळ सुपीक करायचा असेल

तू वहात रहा अखंड
थांबू नकोस
हवे तर लोक बांध घालतील,
बंधारे बांधतील
धरणं बांधतील
आपापसात भांडतील
पसाभर पाण्यासाठी

तू सांडू शकतेस पाणी त्यांच्यासाठी
पण त्यांचे रक्त नाही सांडू शकत

तू कृष्णा, कोयना, गोदावरी असू शकतेस
तू भिमा, नर्मदा अथवा तू गंगाही असू शकतेस

तू असू शकतेस बारमाही अथवा हंगामी
हवं तर तू तुझा हंगामही बदलू शकतेस
पण बये तुझं वहाणं इथल्या काळाची गरज आहे

-शंकर अभिमान कसबे


‘नदी’ या एका शब्दात इहतली नांदणाऱ्या जिवांच्या आयुष्याचे सगळे अर्थ सामावलेले आहेत. संस्कृतीचे संदर्भ साकळले आहेत. परंपरांचं संचित साठलेलं आहे. नदीचा प्रवाह केवळ पाणी घेऊन वाहत नसतो. इहतली अधिवास करणाऱ्या जिवांच्या अस्तित्वाचे प्रश्नही त्यासोबत सरकत असतात. तिच्या असण्यात त्यांच्या अस्तित्वाचे अंश विसावले असतात. देहाला चैतन्य देणारी श्वासांची स्पंदने जिवांचं जगणं असलं, तरी तिच्या असण्यासोबत त्यांचं नांदणं असतं. तिचे किनारे धरून संदर्भ रुजलेले असतात संचिताचे. प्रघातनीतीच्या चौकटी तिचं पात्र धरून वाहत असतात. किती वर्षे झाली असतील, किती ऋतू आले अन् गेले असतील, परिवर्तनाचे किती तुकडे तिच्या अथांगपणात सामावले असतील, काळाचे किती विभ्रम पाहिले असतील तिने, माहीत नाही. पण सगळं सगळं सोबत घेऊन ती वाहत राहते पुढे, आपलं असं काही शोधत. तिच्या अफाट, अमर्याद असण्याला समजून घेताना हातून काहीतरी निसटतेच. अर्थात, ही माणसांची मर्यादा आहे अन् तिच्या अथांग असण्याचं तात्पर्य. तिचं असणं जिवांना जेवढं आश्वस्त करणारं, तेवढंच नसणं सैरभैर करणारं. माणसाच्या जगण्याचा इतिहास तिच्या भूगोलात सामावलेला आहे.

स्मृतीच्या पटलाआड दडलेल्या काळाचे संदर्भ कवेत घेऊन नदी वाहत असते. भविष्य तिच्या उदरात लपलेलं असतं अन् सुख वर्तमानात विसावलेलं. किनारे धरून वाहणारा प्रवाह केवळ पाणी नसतं. प्रदेशाची संस्कृती आणि तेथे अधिवास करणाऱ्या लोकांच्या सुसंस्कृतपणाला घेऊन ते वाहतं. पाण्याचा धर्म उताराच्या सोबत चालणे असला, तरी मर्यादांचे बांध घालून त्याला हव्या असलेल्या मार्गाने वळते करता येते. वळण्याचे आयाम आकळतात, त्यांना उमलण्याचे अर्थ अवगत असतात. बहराच्या परिभाषा समजून घेता येतात, त्यांना परिवर्तनाच्या संदर्भांची उकल करता येते. म्हणूनच की काय माणसाने तिला आपल्या ओंजळभर आयुष्यात अधिष्ठित केलं. तिचं अनन्यसाधारण असणं अधोरेखित केलं. जिवांचा अन् नदीचा अनुबंध ओथंबलेपण घेऊन आस्थेचे किनारे शोधत सरकत राहतो. या ओलाव्याला विलग नाही करता येत. म्हणूनच कृतज्ञ भावनेतून माणसांनी तिला मातृस्थानी अधिष्ठित केलं असेल का? मातेच्या ममतेला विशेषणांनी मंडित करता येत असलं, तरी तिच्या असण्याला अधोरेखित करणारं काहीतरी राहून जातंच. नदीच्या प्रवाहातून वाहत आलेल्या ओलाव्याला कुठल्या विशेषणांमध्ये सीमांकित नाही करता येत. तिचं असणंच मुळात अनन्यसाधारण असतं.  

जगण्याची काही सूत्रे असतात. आयुष्याची समीकरणे असतात. त्यांची उत्तरे शोधत प्रवास घडतो. प्रवासाच्या वाटा अधिक सुखकर व्हाव्यात, म्हणून माणसे कशावर तरी श्रद्धा ठेवून वर्ततात. कोणाला निसर्गाच्या अगाध सामर्थ्यात ते दिसते. कोणाला ईश्वर नाव धारण करून नांदणाऱ्या निराकारात आयुष्याचे आकार गवसतात. कोणाला आणखी काही. मनात उदित होणारी विचारांची आवर्तने त्यांचे निर्धारण करतात. विचारांमध्ये द्वैत असू शकते, आकलनाचे अन् आस्थेचे अनुबंध निराळे असू शकतात; पण पाण्याबाबत मात्र सगळ्यांची श्रद्धा एकाच प्रतलावरून प्रवाहित होते. जगाच्या कुठल्याही परगण्यात गेले तरी झरे, नद्या, विहिरी आणि तळी बहुतेक सगळ्यांच्या आस्थेचा विषय आहेत. धर्मांनी निर्धारित केलेल्या समजूतींनी पवित्र मानली आहेत. नदी केवळ एक शब्द नसतो. तिच्याभोवती अनेकांच्या आस्था जुळलेल्या असतात. त्या सामाजिक असतील, सांस्कृतिक किंवा आणखी काही. केवळ आध्यात्मिक, धार्मिकच नाही, तर अर्थाचे आणखी काही आयाम असतात तिच्या असण्याला. अनेकांच्या अंतर्यामी उदित होणाऱ्या आकांक्षाना घेऊन ती वाहते. ती फक्त पाण्याचा प्रवाह नसते. तिच्याशी भावनिक सख्य जुळलेलं असतं.

‘गंगा’ असेल, मक्क्यामधलं ‘झमझमचं’ पवित्र जल असेल किंवा ‘दी रिव्हर जॉर्डन’ ही ख्रिश्चन धर्मात पावन मानलेली नदी. देश वेगळे असले, धर्म निराळे असले, परंपरा भिन्न असल्या, आस्थेचे रंग आगळे असले, तरी पाणी सगळ्या रंगांना आपल्याच रंगांत रंगवते, एवढं मात्र खरं. पाण्याशी असणाऱ्या अनुबंधांची अनेक कारणे शोधून सांगता येतील. काही लौकिक, काही पारलौकिक म्हणून विभागता येतील. पण त्याने आस्थेचे सगळे आयाम आकळतीलच असे नाही. प्रश्न श्रद्धेचा असतो. श्रद्धा असा परगणा आहे, ज्याची मीमांसा करणे कधी सुगम नव्हते आणि आजही आहे असे नाही. विज्ञान जेथे थांबते, तेथून श्रद्धेचा परगणा सुरु होतो अन् श्रद्धा डोळस उत्तर द्यायचे थांबल्या की, त्या वाटेने अंधश्रद्धा चालत येतात. शेवटी काय, अंतर्यामी वसती करून असलेल्या अनुबंधांना सिद्ध करण्यासाठी माणसाला प्रतीके लागतात. देव, मंदिर किंवा अन्य काही असेल. काही म्हटले तरी त्याने आस्थेत काही फारसा फरक पडत नाही. विचारांच्या वर्तुळात विहार करणाऱ्या अमूर्त संकल्पनांना भक्तीच्या चौकटीत अधिष्ठित करण्यासाठी कोरलेली ही सगळी प्रतीके. त्याचा विनियोग कोण कसा करतो, यात सगळं काही सामावलं आहे. एखाद्या बिंदूतून शक्यतांच्या अनेक रेषा जन्मतात, तेव्हा निर्णय सदसदविवेकबुद्धीने घेणे अधिक श्रेयस्कर असतं. कारण प्रत्येकाच्या काही धारणा असतात, काही धोरणे असतात. काही जमा असतात, काही खर्च असतात. त्यांची गणिते तेवढी जुळवता यायला हवीत.

गावोगावी असणारे पाण्याचे लहानमोठे स्त्रोत लोकांच्या आस्थेचे विषय आहेत. जगातल्या बहुतेक सगळ्या संस्कृती, वस्त्या नद्यांकाठी, पाण्याच्या सानिध्यात बहरल्या, हे माहीत नसणारा माणूस विरळाच. जलस्त्रोत त्याच्या जगण्याला आश्वस्त करणारा घटक आहे. त्यांच्या असण्या-नसण्याशी त्याचं आयुष्य निगडीत आहे. टायग्रिस आणि युफ्रेटिस नद्यांमधे मेसोपोटॅमियाची संस्कृती वाढली. नाईल नदीकाठी इजिप्तची संस्कृती बहरली. यांगत्से आणि हुआंग नद्यांकाठी चीनची संस्कृती जन्माला आली. गंगेकाठी हडप्पा उभं राहिलं. सिंधू केवळ पाण्याचा प्रवाह नाही. त्याच्या आश्रयाने आयुष्याच्या संचिताचे संदर्भ रुजले आहेत. बहरणाऱ्या प्राक्तनाचे अभिलेख कोरले आहेत.  

बये, तू कुठवर वाहणार आहेस? अजून किती दूरवर, किती दिवस...? असा प्रश्न विचारणारा कवी आदिम बंधांना साद घालतो आहे. जगण्याच्या परिघाशी जुळलेल्या पाण्याला समजून घेत ही कविता वाहत राहते, विचारांचे तीर धरून. ऋषीचे कुळ अन् नदीचे मूळ शोधू नये असं म्हणतात; पण आपल्या अस्तित्वाची मुळं समजून घ्यायची असतील, तर स्त्रोतांच्या उगमस्थानी नांदणाऱ्या चैतन्याचा अंश समजून घेता यायला हवा. वाहत्या पाण्याला फक्त उताराच्या परिभाषा अवगत असतात. उताराने कोरलेल्या वळणांना वळसे घालत, आलिंगन देत ती धावत राहते पुढे, आणखी पुढे; संगमस्थळी पोहचून समर्पित होण्याची आस अंतर्यामी घेऊन. धावत असते, एखाद्या अभिसारिकेसारखी. किती उंचसखल प्रदेश पादाक्रांत केलेले असतात तिने. किती देशप्रदेश कवेत घेते. तिच्या वाहण्याला कोणता धर्म नाही. वाहणे हाच तिचा धर्म. कुठल्या वंशाला ती आपलं समजून घेत नाही. ना कुणाच्या बाजूने उभी राहते. ना कोणाच्या विरोधात.

मातीच्या कणातून ती पाझरते. आभाळाच्या अफाटपणाला वेढून घेते. तिच्या पाण्याला मातीचा गढूळ रंग बिलगून असतो, तसा आभाळाचा रंगही लपेटून घेते. आईच्या दुधाची सय असते ती. जपवणूक असते जिवांच्या भरण-पोषणाची. सगळं सगळं सामावून घेते आपल्या उदरात. दगडधोंडे घेते कुशीत, तेवढ्याच तन्मयतेने गुळगुळीत खडेही जपते. कधी कडेवर काळेभोर खडक घेऊन चालते. शंखशिंपले जतन करून वाढवते, तर कधी कोणी समर्पित केलेलं निर्माल्य आपल्या अथांगपणात आटवून घेते. अस्थींच्या रूपाने उरलेल्या मूठभर अस्तित्वालाही घेते आपल्या कुशीत सांभाळून. किती जिवांचा संसार तिच्या पाण्यावर तरंगत असतो. तळाशी ओंजळभर जग निर्माण करून जगत असतो. निर्व्याज जिवांना जीव लावते, तशी विषारी सापांनाही सांभाळून नेते. अमृत बनून वर्षाव करते, तशी विषही पचवून पुढे पळत राहते.

काळाची सगळी एकके घेऊन तिचं वाहणं असतं. कुठून अन् कसं? हे कागदावर आखलेल्या नकाशांच्या आकृत्यात रेषा ओढून सांगता येईलही. दाखवता येईल तिचा वळणे घेत पळणारा प्रवाह. करता येईल निर्देशित तिचा मार्ग. देता येईल एखादे नाव, ओळख म्हणून. म्हणेल कोणी आणखी काही. अर्थपूर्ण किंवा अगत्यपूर्वक. कुणी नदी म्हणतं, कुणी सरिता आणखी कुणी काही. तिचं स्रीलिंगी असणं ममतेचा स्पर्श घेऊन येतं. तिच्या असण्याचे सगळे संदर्भ वात्सल्याच्या वर्तुळात ऐकवटतात. तिच्या ‘ती’ असण्यात वेदनांचे वेद सामावले आहेत. स्वतः आटत राहते, पण आसपासच्या परगण्यांच्या पदरी प्रसन्नतेचा परिमल पेरून जाते. खरंतर एखादं पुरुषवाचक नामही धारण करता आलं असतं तिला. पण वात्सल्याचे स्त्रोत बनून झरणाऱ्या प्रवाहाला ममतेच्या वर्तुळात अधिष्ठित करता आले असते? कदाचित नाही. तिला एकाच वेळी आई अन् बाप होता येतं. पण बापाला आई होणं अवघड असतं. ममतेचे, वात्सल्याचे वाहते स्त्रोत कोमल भावनांच्या उदरातून जन्माला येतात. कदाचित कुळांचा उद्धार करण्यासाठीच स्त्रवत राहिले असतील ते ममतेचे तुषार बनून तिच्या प्रवाहातून. तिला करायचे असतील इथल्या प्रदेशाचे चतकोर तुकडे सुपीक वगैरे. म्हणून ती वाहत असेल का?

मर्यादांचे बांध घालून तिच्या वाहण्याला नियंत्रित करता येतं, बंधारे बांधून अडवताही येतं, आभाळाशी स्पर्धा करू पाहणारी धरणं उभी करून तिच्या मुक्त विहाराला सीमांकित करणंही काही अवघड नसतं. तीही आपलं अंग आक्रसून घेत आज्ञेत रहाते. कधी ओंजळभर पाण्यासाठी लोकांचे अहं जागे होतात. पाण्यासारखं रक्त वाहतं. प्रत्येकाला स्वार्थ तेवढे सापडतात. रोहिणीच्या पाण्यावरून शाक्य आणि कोळी हाती शस्त्र धारण करून परस्परांच्या विरोधात उभे राहतात. सिंधूच्या पाण्यात वाटपावरून कलहाचे शिंतोडे उडत राहतात. ब्रह्मपुत्राचं पाणी समूहांच्या अस्मिता टोकदार करणाऱ्या संघर्षाचे कारण असू शकतं. केवळ देशाच्या सीमाच नाही, तर पाणीप्रश्न अस्वस्थतेचे कारण बनतो. हंडाभर पाण्यासाठी घडणारी मैलोनमैल पायपीट अन् कळशीभर पाण्यासाठी होणारी भांडणे; पाण्याचं नसणं किती तापदायी असतं याचं प्रत्यंतर असतं. ओंजळभर पाण्यासाठी जिवावर उठणाऱ्या माणसांसाठी नदी पाणी सांडू शकते, पण रक्त नाही. पृथ्वीचं अस्तित्व पाण्याच्या प्रवाहांनी सजलं आहे. निसर्गाने पृथ्वीला बहाल केलेली देणगी आहे ते. पाण्यासाठी युद्धं झाली आहेत, आणि पुढेही संहार होण्याची शक्यता कुठे नाकारता येते? पाण्याला अस्मितेचे आयाम लाभायला अनेक कारणे आहेत. वर्तमानाच्या वर्तुळात ते विसावलेले असतात. ते ऐतिहासिक असू शकतात अथवा पौराणिकही. पाणी अरत्र, परत्र, सर्वत्र असतं. सजीवांचा देह पाण्याच्या आश्रयानेच तर सुखनैव नांदता असतो.  

ती कृष्णा, कोयना, गोदावरी असू शकते. भिमा, नर्मदा अथवा गंगाही असू शकते. किंवा थेम्स, टेनेसी, ड्यूनॅब, मिसिसिपी, कांगो किंवा आणखी काही असू शकते. कोणतंही नाव धारण करून वाहत असली, तरी तिचं असणं जिवांची आवश्यकता आहे. ती बारमाही दुथडी भरून वाहणारी असेल अथवा हंगामी. तिच्या असण्याशी आयुष्याचे हंगाम जुळलेले असतात. बहरण्याचे ऋतू एकवटलेले असतात, तिच्या भरलेल्या पात्रात. आयुष्य बांधलं गेलंय तिच्या असण्याशी. जगणं प्रवाहित ठेवायचं असेल, तर तिचं वाहत राहणं गरजेचं आहे. अनिवार्य आवश्यकता आहे ती आयुष्याची. काळाचे लहानमोठे तुकडे दिमतीला घेऊन जीव झगडत असतात. कलह असतो तो टिकून राहण्याचा. पाणी केवळ पदार्थ नसतो, जीवन असते जिवांचे. आयुष्याचे अर्थ वाहतात त्याच्यातून. ओंजळभर पाण्याच्या स्पर्शाने सगळेच जीव आश्वस्त होतात. शुष्क पडलेलं पात्र पाहून विचलित होतात. विस्ताराची वर्तुळे सीमित करणारी कुंपणे वेढून असतात जगण्याला. काळाच्या मर्यादांचे बांध पडतात सगळ्यांनाच. पण नदीला मर्यादा पडल्या तर... मर्यादांचे अर्थच संपतील, नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: एकोणतीस

By // No comments:

दावण

पेरणीच्या ऐन मोक्याच्या क्षणी
नसायचे पैसे जेव्हा
बि-बियाणांसाठी बापाकडे
तवा बाप हताश होवून
डोकावायचा नकळत
मोठया आशेने गुरांच्या गोठ्यात

त्याचा काळवंडलेला चेहराच
सांगायचा कहाणी एकेक
नि:शब्द गुरांना
त्यांना उमगायचं होष्यमान
बापाच्या फाटक्या जिंदगानीचं

घरात खायला दाणा
नसला तरी चालेल
पण गोठ्यात दावण
भरगच्च भरलेली पाहिजे
अशी त्याची दांडगी धारणा

पोटाची भक्की
खोलवर गेलेली गुरे
द्यायचीत बापाला धीर
व्हायचीत अस्वस्थ,
तर कधी गंभीर
नड भागवली पाहिजे
हे त्यांना जणू ठाऊकच

डोळ्यातली आसवं रोखून
बाप कुरवाळायचा गुरांना
फिरवायचा हात मायेने
त्यांच्या अंगाखांद्यावरून
चालायचा संवाद त्यांचा मनोमन
तेव्हा त्यांचेही डोळे
पाझरायचीत हळूहळू

तशी एकेक नड जेव्हा
वाढतच गेली वावराची
एखादया रोग्याच्या रोगासारखी
तसं एकेक जनावर
हद्दपार होत गेलं गोठ्यातून
कधी सावकाराच्या खुंटयाला
कधी खाटीकाच्या वेशीला
तर कधी दलालीच्या बाजारात

नड तेव्हाही भागत नव्हती
ती आताही भागत नाही
सावट संकटाचं अजून
सावरायचं थांबत नाही
अशा वेळी बाप
पाहतो पाणावलेल्या डोळयांनी
परत गोठयाकडे...

तेव्हा
दिसतोय रिता रिता
आस्तित्व गमावलेला
नुसताच चौकोनी आकाराचा
गोठयाचा सांगाडा

तेव्हा
दिसतेय कुठेतरी
लटकलेली वेडीवाकडी
गुरांची रिकामी दावण...


सचिन शिंदे
••

जगण्याची काही सुनियोजित सूत्रे असतात? की जगणं आयुष्याचे किनारे धरून स्वाभाविकपणे वाहत राहते, नियतीने कोरलेल्या उतारांच्या संगतीने? माहीत नाही. पण आयुष्याला प्रयोजने असतात. नसली तर शोधावी लागतात. शोधून नसतील सापडत, तर निर्माण करायला लागतात. आयुष्याला लागलेले आसक्तीचे रंग काही सहजी नाही सुटत. रंगात रंगवून घ्यावं लागतं आपणच आपल्याला. काहीना सापडतात ओंजळभर थेंब. काहींच्या हातून निसटून जातात पाऱ्यासारखे. कधी वंचना पदरी पडते. कधी उपेक्षेचे अध्याय समजून घ्यावे लागतात. जीवनग्रंथाची एकेक पाने उलटत भविष्याच्या पडद्यापलीकडे दडलेली अक्षरे वाचायला लागतात. जगणं काही योगायोग नसतो. योजनापूर्वक साधलेला कर्मयोग असतो तो. ते सहजसाध्य असतं, तर संघर्षाला काही अर्थ राहिले असते का? नियतीने अंथरलेल्या वाटांनी जीवनाचा धांडोळा घेत धावावे लागते. धावणं काही कुणाला चुकलं आहे असं नाही. काहीच्या आयुष्याची नियती झाडाझडती घेत असते. काही झडून जातात परिस्थितीने पेटवलेल्या वणव्यात. कधीकधी प्रसंगच असे काही समोर उभे ठाकतात की, त्यांना भिडूनही हाती फारसे काही नाही लागत. शोधूनही विकल्प नाही सापडत. पलायनाचा पथ समोर दिसत असला, तरी पळून जाण्यात पराक्रम नसतो, आयुष्याचे सार्थक नसते अन् हीच जाणीव माणसाला अनेक आघातांना पचवून उभं राहायला शिकवते.

नियती कोणाच्या पदरी कोणते दान टाकेल, हे काही कोणाला सांगता येत नाही. काहींच्या जगण्यात आनंदाचे मळे बहरलेले असतात. काहींच्या आयुष्याचे ऋतू उजाड झालेले. ओसाडपण नकोशी सोबत करीत राहते. एक ऋतू पदरी वंचना घालून गेला, म्हणून प्रतीक्षेचे मोसम संपतातच असे नाही. आसक्ती कूस बदलून येणाऱ्या ऋतूंची प्रतीक्षा करायला लावते. आयुष्याला आस्थेचे अनुबंध चिकटलेले असतात. ते सहजी नाही सुटत. खरवडून नाही काढता येत त्यांना. त्यांना सोडून जगणं नाही घडत. त्यांच्या सोबतीने चालणे घडते. पायाखाली वाटा अंथरलेल्या असल्या, तरी मुक्कामाची ठिकाणे गाठण्यासाठी अनभिज्ञ दिशांचा शोध घ्यावाच लागतो. संसार सारासार विवेकाची सूत्रे घेऊन सजवायचा असतो. एकवेळ सुखाची सूत्रे शोधता येतील; पण समाधानाची समीकरणे सोडवणे अवघड. पर्याप्त समाधानाची परिभाषा अद्याप तयार झाली नाही. समाधानाच्या नांदत्या प्रदेशांकडे पोहचण्यासाठी स्नेह साकव बांधायला लागतात. पण स्नेहाचे संदर्भच सुटले असतील, तर कोणत्या क्षितिजांकडे आस्थेने बघावे?

जगाचे दैनंदिन व्यवहार नियत मार्गाने सरू असतात. त्यांच्या पासून विलग कसे होता येईल? व्यवस्थेने प्रत्येकाच्या विस्ताराचे परीघ तयार करून घेतले असतात. काहींच्या वाट्याला आकांक्षांचे गगन आंदण म्हणून आलेले असते. आयुष्याच्या वर्तुळाभोवती घडणाऱ्या प्रदक्षिणा काहींच्या जीवनसाफल्याच्या सीमांकित परिभाषा ठरतात. प्रत्येकाच्या डोळ्यात लहानमोठी स्वप्ने सजलेली असतात. त्यांच्या असण्याशी त्याचे अनुबंध जुळलेले असतात. त्यांचा सहवास सुखावणारा असतो. उगवणारा प्रत्येक दिवस नवे आव्हान घेऊन इहतली अवतीर्ण होत असतो. कोणाच्या झोळीत काय पडेल, हे सांगता येत नाही इतकेच. काहींना सर्वच, तर काहींना काहीच नसण्यातली विसंगती पावलोपावली प्रत्ययास येते. काहींनी सर्वत्र असायचं, काहींनी कुठेच नसायचं, हा वर्तन विपर्यास नाही का? विपर्यासाच्या साच्यात ओतलेल्या आयुष्याच्या चौकटी जगण्याचा परीघ सीमित करतात. आकांक्षांच्या गगनात विहार करणारी स्वप्ने स्नेहाचे सदन शोधत राहतात. ती अस्वस्थ वणवण असते आपणच आपल्याला शोधण्याची. जीवनग्रंथाच्या पानांवर अंकित झालेल्या अक्षरांचे अर्थ शोधत राहतो कुणी. कुणी कोरत राहतो आकांक्षांचे आकार धारण करणारे शब्द. ज्यांच्या आयुष्यातून आशयच हरवला आहे, त्यांच्या जगण्याचे अर्थ हरवतात. अंकित झालेलं प्रत्येक वाक्य अर्थहीन कवायत बनते.

व्यवस्थेच्या परिघाभोवती प्रदक्षिणा करून कोणी उपेक्षित राहत असेल, तर याला जगण्याची संगती म्हणावे कसे? व्यवस्थेतील विसंगतीवर ही कविता भाष्य करते. बदलत्या काळाची परिमाणे हाती धारण करून चालत आलेल्या विकासाच्या वार्तांनी मनाला क्षणभर मोह पडतो. आपल्या अभ्युदयाच्या धूसर खुणा त्यात दिसू लागतात. अर्थव्यवस्थेच्या वर्धिष्णू आलेखाच्या रेषा आयुष्याच्या प्राक्तन रेखा वाटायला लागतात. व्यवस्थेच्या वर्तुळात विकास वगैरेही झाला. रेखांकित केलेल्या वर्तुळांचे परीघ विस्तारले. त्याला नाकारण्याचे कुठलेही प्रयोजन नाही, पण सामान्य वकुब असणाऱ्यांच्या दारी दस्तक देऊन तो विसावला का? हा प्रश्न संदेहाच्या वर्तुळात प्रदक्षिणा करीत राहतो. कुणी तुपाशी अन् कुणी उपाशी असणं, ही काही समत्वदर्शी विकासाची परिभाषा नाही होऊ शकत.  

आकाशात जमा होणाऱ्या ढगांचा अदमास घेत शेतकरी प्रत्येक वर्षी आपल्या पदरी पडलेल्या दानाचे अंदाज बांधत राहतो. स्वप्ने पाहतो. गेला हंगाम वंचनेचे अध्याय आयुष्यात लेखांकित करून गेला. निदान पुढे तसे होणार नाही म्हणून आस लावून असतो. यंदाचा हंगाम कसा असेल, याचे काही आडाखे बांधले जातात. स्वप्ने समाधानच्या पावलांनी मनाभोवती फेर धरू लागतात. समृद्धीचे माप पदरी टाकण्यासाठी घराकडे निघालेल्या लक्ष्मीच्या पावलांकडे राबणारे डोळे लागलेले असतात. निदान वर्षभर जगण्याएवढी संपन्नता दारी येत असल्याचा आनंद मनात मोहरलेपण घेऊन फुलत असतो. मनी वसतीला उतरलेली स्वप्ने मातीच्या कुशीत रुजवण्यासाठी घेतलेले कष्ट फळाला येण्याची खात्री असते. मनाला कुरतडत रहाणारं कर्ज उतरवून घ्यायचं असतं. उरलेच चार पैसे गाठीला अधिक, तर मुलामुलींचं लग्न उरकून घ्यायचं असतं. नसेल हे जमत तर चार खणांच्या घराचं थोडं का होईना, रूप पालटता आले तर घ्यावे पालटून असा विचार मनात घर करीत असतो. कारभारणीसोबत संसाराच्या सुखवार्ता करण्यात कारभारी विसावलेला असतो. स्वप्नांना भरलेले रंग आस्थेच्या क्षणांना घनगर्द करीत असतात. अंतरंगातून उमलणाऱ्या भावनांना संवेदनेचा मोहर यायला लागतो. स्वप्नांमध्ये रममाण होऊन उमेद बांधत असतो आणि... एक दिवस सारं होत्याचं नव्हतं होतं. हातातोंडाशी आलेला घास दैवाच्या खेळाने विखरून जातो.

मनात साकळलेली इंद्रधनुष्यी स्वप्ने करपतात. नियतीच्या एका फटक्यानं सारी राखरांगोळी होते. मागे उरतात खिन्न, उदास अस्वस्थतेचे भग्न अवशेष. स्वप्नांचा असा अचानक चुराडा होताना तगमग तीव्र होत जाते. जगण्याला काळाची नजर लागते. जीवनाचे सारे रंग क्षणात पालटतात. मागे उरतो आयुष्याला व्यापून टाकणारा हताशेचा भयाण अंधार. हरवलेली स्वप्ने घेऊन अंधारवाटेने चालायचे असते, आशेच्या किरणाच्या शोधात. हाती आलेल्या कवडशाच्या साक्षीने प्रकाश पेरायचा असतो त्याला. पावलापुरत्या उजळलेल्या वाटेने चालत येणारी स्वप्ने मनपटलावर गोंदवून पुन्हा काळ्या आईच्या कुशीत रुजवायची असतात. आसपास दैवाने केलेल्या पराभवाच्या खुणा दिसत असतात. त्यांचा मागोवा घेत चालणे प्राक्तन बनते. उसवलेल्या जगण्याला टाके घालण्यासाठी तो उभा राहतो. दैवाला आणि देवालाही आव्हान देत.

संवेदनांच्या किनाऱ्यावर उभे राहून वेदनेचे अर्थ आकळत नसतात. वंचनेचे अध्याय वाचता येतात, त्याला वेदनांचे अर्थ वेचता येतात. रोजचं मरण काय असतं, हे उपेक्षेच्या वर्तुळाभोवती प्रदक्षिणा घडल्याशिवाय कळेल कसे? विखंडीत स्वप्नांचे प्रदेश वसवणे सोपे नसते. विखरत जाण्याच्या वेदना सांगून समजतातच असेही नाही. तुटत जाणाऱ्या आयुष्याच्या तुकड्यांना सांधण्यासाठी कोणते धागे हाती घ्यावेत? आयुष्यच बेभरोशाचं झालं असेल, तर विश्वास ठेवावा तरी कुणावर? नसलेच कोणते विकल्प हाती, तर स्वतःला पणाला लावण्याशिवाय उरतेच काय शिल्लक? प्रत्येक वर्षी बाप आयुष्याशी झटत नियतीसोबत जुगार खेळतो. उगवून येण्याची आस मनात कायम ठेऊन असतो. लढूनही रिकाम्या ओंजळी उरण्याची वेदना घेऊन कविता संवेदनांचे काठ कोरत राहते. एक अस्वस्थपण घेऊन वाहत राहते, मनाच्या प्रतलावरून. उसवलेपण घेऊन आयुष्याचे अर्थ शोधत वावरणारा बाप प्रातिनिधिक मानला, तरी तो काही अपवाद नाही. नियतीने ललाटी लेखांकित केलेल्या प्राक्तनाशी झगडणारा बाप आसपास नजर वळवली, तरी कोणत्याही परगण्यात सहज दृष्टीस पडेल. त्याची नावे, वसतीची ठिकाणे तेवढी बदलतात; पण अंतरी पेटलेल्या वणव्याची दाहकता तीच. वेदनांच्या वाहत्या जखमाही तशाच अन् संघर्षही सारखाच.  

गुरावासरांनी आबाद गोठा अन् गोठ्याशी जुळलेले जगण्याचे अनुबंध आकळण्यासाठी अंतर्यामी आस्थेने ओथंबलेलं आभाळ वसतीला असायला लागतं. तो केवळ स्वार्थपूरित व्यवहाराचा परिपाक नसतो. गोठ्यात निवाऱ्याला असणारे जीव केवळ प्राणी नसतात बापासाठी. जीव गुंतला असतो त्यांच्यात. सुख-दुःखाचे सवंगडी असतात ते एकमेकांचे. नात्यांची लेबले लावून त्यांना अधोरेखित करता येत नसेल. पण कधी कधी तेच त्याचे मायबाप, बहीणभाऊ, सगेसोयरे होतात. भलेही त्यांना बोलता येत नसेल. प्रगतीच्या परिभाषा नसतील अवगत त्यांना; पण अनुबंधांचे आयाम आकळलेले असतात, असं म्हणणं अतिशयोक्त असलं तरी असंभव नाही. नेमक्या याच नात्याला घेऊन ही कविता मनात एक अस्वस्थपण पेरत जाते. बापाचं आणि मुक्या जित्राबांचं हे जगणं कोणत्या व्याख्या सांगून मांडता नाही येत. ‘जावे त्याच्या वंशा’ असं का म्हणतात, ते अनुभवावे लागते. बापासाठी ही जनावरे केवळ चार पायाचे प्राणी नाहीत. त्याच्या आयुष्याच्या आभाळाला चारही दिशांनी आपल्या माथ्यावर पेलून धरणारे खांब आहेत.
 
अडीनडीला धावून येणारे हे जीव केवळ जीव लावत नाहीत, तर जीव ओततात धन्यासाठी. शेतकऱ्याच्या जगण्यात पेरणीचे ऐन मोक्याचे क्षण अनेक प्रश्नांचे आवर्त उभे करणारे. पडत्या पावसाच्या साक्षीने हे क्षण वेचता आले की, आयुष्यातल्या संकल्पित सुखांचे संदर्भ वाचता येतात. पण प्रत्येकवेळी ते वेचता येतातच असं नाही. केवळ हाती पैसा नसल्याने पडणाऱ्या पाण्यासोबत स्वप्ने वाहून जातांना पाहण्याच्या भळभळत्या जखमा ठसठस ठेऊन जातात. अशावेळी हताशेशिवाय हाती उरतेच काय? काळजाला चरे पाडणारं दुःख सांगायचं तरी कुणाला? जगण्यासाठी भटकंती आणि कर्जासाठी भिक्षांदेही, हे प्रत्येक हंगामाआधी दिसणारं दृश्य. बापाकडे बी-बियाणांसाठी पैसे नसतात, तेव्हा मोठया आशेने गुरांच्या गोठ्यात डोकावतो. त्याच्या विवंचनेची उत्तरे कदाचित तेथे विसावलेली असतात. त्याचा काळवंडलेला चेहरा प्रारब्धाच्या एकेक कहाण्या सांगतो. गुरांनाही त्याच्या आयुष्यात प्राक्तनाने पेरलेले अभावाचे अध्याय दिसतात. उमगतं त्यांना त्याचं भविष्य. अवघं आयुष्य फाटकेपण पांघरून आलेलं. जिंदगीचे सगळे धागे विसकटलेले. एक ठिगळ लावायचं तर दुसऱ्या जागी उसवणं. ज्याचं जीवनच निराशेच्या आवर्तात आवरलं गेलं, त्याला सावरायचं कसं?
 
घरात खायला दाणा नसला तरी चालेल, पण गोठ्यात दावण भरगच्च भरलेली पाहिजे या धारणेने जगणारा बाप जित्राबांना जीव लावतो. आपलं पोट भरायची मारामार, तेथे या जिवांना जगवायचं कसं? याची टोचणी मनाला लागलेली. त्यांच्या पोटाची खळगी पुरेशा चाऱ्याअभावी हातभर खोल गेलेली. पण ही उपाशी गुरेच त्याला धीर देतात. तीही त्याच्या वेदनांना पाहून अस्वस्थ होतात. घरात उभी राहिलेली नड भागवली पाहिजे, हे त्यांना जणू ठाऊकच असतं. डोळ्यातली आसवं रोखून बाप कुरवाळतो त्यांना, फिरवतो हात मायेने त्यांच्या अंगाखांद्यावरून. कितीतरी वेळ हा मूक संवाद चालेला असतो त्यांचा मनोमन. डोळे झरू लागतात. जगण्याच्या वेदना निथळू लागतात थेंब बनून. पाझरत राहतात अभावाचे एकेक कढ.

अडचणी त्याच्या पाचवीलाच पूजलेल्या. एकाचं उत्तर शोधावं, तर आणखी दहा प्रश्न समोर उभे. वावराची एकेक नड असाध्य रोगासारखी वाढतच जाणारी. त्यावर शेवटचा पर्याय म्हणून एकेक जनावर हद्दपार होत जातं गोठ्यातून. त्यांना निरोप देताना होणारी बापाच्या मनाची घालमेल यंत्राच्या चाकांमध्ये गुंतलेल्या वेगाला कळावी कशी? हरवत जातात नजरेतून अन् ढकलली जातात डबडबलेल्या डोळ्यांनी कधी सावकाराच्या खुंटयाला, कधी खाटिकाच्या वेशीला, तर कधी दलालीच्या बाजारात. घरासाठी गोठा सोडून जाणाऱ्या जिवांच्या जाण्याने नड भागली असे अपवादानेही घडलं नाही. तशी आताही भागत नाही. संकटाचं सावट सावरायचं काही नाव घेत नाही. थांबत नाहीत दैवाने मांडलेले खेळ. नियती हाती सूत्रे घेऊन खेळत राहते. बाप पाणावलेल्या डोळयांनी गोठयाकडे पाहत राहतो. रिकाम्या गव्हाणी सोबत घेऊन पडलेला, आस्तित्व गमावलेला, हंबरणं हरवलेला नुसताच चौकोनी आकाराचा त्याचा सांगाडा तेवढा शिल्लक उरलेला असतो. गजबजलेलं गाव कधीच उठून गेलं असतं. मागे उरतात फक्त ओसाड खुणा. जनावरांच्या गळ्यात कधीकाळी विसावलेल्या दावणीचे दोर कुठेतरी वेडेवाकडे लटकलेले आठवणींचे कढ घेऊन.

जगण्यासाठी झगडणाऱ्या साऱ्यांनाच नियतीने नेमून दिलेल्या परीक्षेला सामोरे जावेच लागते. यात सगळेच उत्तीर्ण होतील, असं नाही. नाही उत्तीर्ण होता येत काहींना दुर्दैवाने. सत्व पाहणाऱ्या प्रवासात थकतात, ते हरतात. हरले म्हणून थांबतात अन् थांबलेले परिस्थितीच्या आघाताने विखंडित होऊन विखरतात. नियतीच्या खेळलेल्या खेळाने जगण्याला अवकळा येते. आयुष्याचा बहर जाळणारा वणवा वाढत राहतो. त्याच्या दाहकतेत जगणं करपून जातं. तरीही काळाचे किनारे धरून वाहावे लागते. काही गोष्टी विस्मरणाच्या अंधाऱ्या कोशात विसावतात. विस्मृतीची वसने परिधान करून काळाचे हात धरून निघून जातात. पण आसक्ती काही सहजी टाकून नाही देता येत. नव्याने साज चढवावे लागतात आयुष्याला. जीवनगीत गाणारे सूर शोधावे लागतात. नियतीने दिलेले दान पदरी घेऊन जगण्याचा शोध घेण्यासाठी माणसं मुकाटपणे चालतात. मनाचीच समजूत घालतात. आजचा दिन आयुष्य मातीमोल करून गेला म्हणून काय झालं. निदान येणारा दिवस तरी जीवनात सफलतेचे रंग भरणारा असेल. नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: अठ्ठावीस

By // No comments:

देऊळ

बाई, तुम्ही माझ्या
वाकड्या तिकड्या अक्षरांना
कधी हसला नाहीत
तुम्ही विचारलेल्या प्रश्नांना,
मी दिलेल्या मोडक्या तोडक्या उत्तरांवर
कधी रागावलाही नाहीत!

शाळेत, उपाशी पोटात
मिळलं ते ढकललं हावरटासारखं
म्हणून कधी मला झिडकारलं नाही
अन् जमलं तसाच केला कसाबसा अभ्यास
म्हणून कधी मला फटकारलं नाही

नाही घातला कधी कोलदांडा
नाही घातली कधी कपाळाला आठी
नाही घेतली कधी हातात काठी
उलट... उलट या पाखरावर
तुम्ही झाडासारखी मायाच केली भरभरून!

बाई, शिकण्यातलं शहाणपण
नाही आलं मला,
पण तुमच्या मायेतून
पंखात नवं बळ आलं
सबंध आकाश पेलण्याचं!

बाई, आता खूप वर्षांनंतर,
ती पडकी शाळा पाहतो मी येता जाता-
तेव्हा तुमची आठवण येते
अन् क्षणात त्या पडक्या शाळेचं,
देऊळ होऊन जातं

एकनाथ आव्हाड

शाळा एक भावकाव्य असतं, जीवनाने जीवनासाठी लिहिलेलं. त्याचे आयाम कळतात, त्याला आयुष्याचे अर्थ शोधण्यासाठी अन्यत्र आपलेपणाचे अनुबंध शोधायला लागत नाहीत. अंतर्यामी असणाऱ्या आस्थेतून ते आकारास येतात. ‘शाळा’ असा एक शब्द आहे, जो कोणत्या ना कोणत्या निमित्ताने जगण्याशी जुळलेला असतो. निमित्त काहीही असो, सुजाण होण्याची एक वाट शाळेच्या दिशेने वळते एवढं नक्की. शाळा शब्दासोबत अभ्यास, परीक्षा, पुस्तक, शिक्षक आणि शिकणं एवढंच चित्र उभं राहत नाही. शाळा नाव धारण करून एक प्रतिमा मनाच्या प्रतलावर प्रकटते. शाळा, शिक्षक आणि शिक्षण हे परस्पर पूरक शब्द. यांच्या साहचर्यातून जगण्याचं आभाळ समृद्ध करणारी व्यवस्था उभी राहते. शिकविण्याचं शाळा एक साधन आहे, भलेही ते एकमेव नसेल. अफाट, अमर्याद नभांगणाखाली माणूस स्वतःही शिकू शकतो, ती स्वयंसाधना असते. अन्य जिवांना औपचारिक शिक्षण देण्याची आवश्यकता नसते. त्यांच्या गरजा देहधर्माशी निगडित असतात; पण माणसांना घडवावं लागतं. मनी वसणाऱ्या कुतूहल, जिज्ञासापूर्तीसाठी निश्चित दिशा द्यावी लागते. ती शिक्षणातून गवसते.

माणसाच्या आयुष्याचे चक्र भविष्याभोवती गरगर फिरत असतं. फिरायलाही हवं. कारण आजच्या प्रयत्नातून पुढच्या प्रवासाचे पथ आकारास येत असतात. आनंदप्राप्तीसाठीच तर माणसाची सारी धडपड चालेली असते. आनंदयात्रिक बनण्यासाठी आधी आनंदाचं झाड आपल्या अंगणात लावावं लागतं. पण यातील किती झाडं बहरतात, फुलतात? परीक्षेत मिळवलेल्या गुणांपेक्षा जगण्याच्या गुणवत्तेचं मोल अधिक असतं. ते टक्केवारीत कसं होईल? किती गुण मिळाले, असं विवक्षित वेळ निघून गेल्यानंतर कोणीच कोणाला विचारत नाही. मिळवलेले गुण दिसावेत म्हणून काही कोणी गुणपत्रक गळ्यात घालून वावरत नाही. परीक्षेतील गुण महत्त्वाचेच, त्यावर उद्याचे भविष्य ठरते, हे सीमित अर्थाने खरंय. पण भविष्य ठरविणारा तो काही एकमेव घटक नाही.

नुसत्या माहितीच्या गोण्या भरणे म्हणजे शिक्षण नाही. शिक्षणाचा संबंध ज्ञानाशी आणि ज्ञानाचं नातं जगण्याशी असतं. असावं. हे नातंचं हल्ली उसवत चाललं आहे. मागच्यावर्षी वर्गात काय शिकलो, ते यावर्षी आठवत नाही. आमचे शिकणे त्या वर्षापुरते. वर्ग बदलला की, अभ्यास विसरतो आणि ते शिकवणारा मास्तरसुद्धा. निष्क्रिय कर्मयोग आचरणे म्हणजे शिक्षण का? मुळात आपल्या शिक्षणपद्धतीत आणि परीक्षापद्धतीत काही वैगुण्ये आहेत. ज्याची स्मरणशक्ती तीव्र, तो प्रज्ञावान ठरतो. प्रज्ञेला पैलू पाडणारी बऱ्यापैकी बरकत अन् प्रतिष्ठा असणारी क्लास नावाची व्यवस्था आहेच दिमतीला. येथे काही पैसे पेरून स्मरणशक्तीला कार्यान्वित करण्यासाठी अभ्यासाच्या सरावाचे अनेक प्रयोग करून कर्मयोग साधला जातो. परीक्षेत नेमक्यावेळी नेमके आठवून तंत्रबद्धरित्या पाठ केलेली आणि घोटून, तासून, तपासून घेतलेली उत्तरे लिहिणे म्हणजे गुणवान का?

जगातील साऱ्याच यशस्वी माणसांनी परीक्षेच्या गुणवत्तायादीत स्थान मिळवले होते का? लौकिक अर्थाने तंत्र असलेल्या कोणत्याही मंत्रात न अडकलेली उत्तुंग व्यक्तित्वे इतिहासाच्या पानांमध्ये डोकावून पाहिले तर सहज हाती लागतात. त्यांनी कर्तृत्वाची शिखरे उभी केली. मान्य आहे, साऱ्यांनाच काही सारं होता येत नाही. गुणांचा आणि गुणवत्तेचा संबंध असतोच असा किती? अशी कितीतरी माणसे असतील, जी परीक्षेतील गुणांच्या उंचीत कमी पडली; पण अंगभूत गुणवत्तेने त्यांनी यशाची परिमाणे अधोरेखित केली.

तंत्रशरण पद्धतीत अन् परिस्थितीत आजही फारसा बदल घडला आहे, असं नाही. तुम्हाला आवडो अगर न आवडो बोर्डाने ठरवलेले अन् शाळांनी निवडले तेच विषय घ्या आणि पास होऊन दाखवा. यासाठी परीक्षा नावाचं आव्हान समोर उभं. बरं, या पद्धतीविषयी किती तज्ज्ञांचे ही दोषरहित मूल्यमापनपद्धती असल्याचं मत आहे? वर्षभर घोका अन् दोन-तीन तासात ओका. बस्स, एवढंच. योग्यवेळी योग्य तेच आठवून अपेक्षित उत्तरे लिहिली की, गुणपत्रिकेत उत्तम गुण येऊन विसावतात. बाकी कौशल्यांच्या प्रकटीकरणासाठी कितीसा वाव असतो? महात्मा गांधी म्हणाले होते, ‘आमच्या शिक्षणपद्धतीत दोन्ही हातांचा वापर कधी होत नाही आणि जो एक हात वापरला जातो, तो गृहपाठ, उत्तरपत्रिका लिहाण्यापुरताच.’ अर्ध्याच क्षमता वापरात येत असतील, विकसित होत असतील, तर या व्यवस्थेला परिपूर्ण तरी कसे म्हणता येईल?

गुणांवरून गुणवत्ता ठरवण्याच्या आजच्या जगात संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम महाराज, छत्रपती शिवाजी महाराज, स्वामी विवेकानंद विद्यार्थी म्हणून शिकायला असते, तर गुणवत्तायादीत आले असते का? छत्रपती शिवाजी महाराज काही राज्यशास्त्र विषयात गोल्ड मेडलीस्ट नव्हते, संत तुकाराम महाराज समाजशास्त्राचे पदवीधर नव्हते, संत ज्ञानेश्वरांनी काही तत्वज्ञान विषयात पदव्युत्तर पदवी मिळवली नव्हती. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनचरित्राचा, राजनीतीचा अभ्यास करणारे सगळेच स्वकीय-परकीय इतिहासकार, विद्वान एकमुखाने महाराजांच्या राजनीतीला गौरवान्वित करतात. महाराजांविषयी लिहताना त्यांच्या लेखणीला बहर येतो. ‘बुडती हे जन देखवे ना डोळा’ म्हणीत अंतर्यामी अस्वस्थता निर्माण करणारी भावना संत तुकाराम महाराजांच्या वर्तनात समाजाविषयी असणाऱ्या आस्थेतून, कळवळ्यातून प्रकटली होती. ती निर्माण व्हावी, म्हणून त्यांच्याकडे समाजशास्त्रीय विचार वृद्धिंगत करणारे शिकवणी वर्ग नव्हते. तो अंतरीचा जिव्हाळा होता. ‘बंधू-भगिनी’ या दोनच शब्दांनी जगाच्या मनावर अधिराज्य करणाऱ्या स्वामी विवेकानंदांच्या नावापुढे केवळ बॅचलर ऑफ आर्ट, ही पदवी होती.

‘रायबाचं लग्न नंतर, आधी कोंडाण्याचं’ म्हणणारे तानाजी मालुसरे, ‘लाख मरोत, पण लाखांचा पोशिंदा जगला पाहिजे’ म्हणीत महाराजांवर जीव ओवाळून टाकणारे बाजीप्रभू कोणत्या शाळेत त्याग, समर्पण, स्वामिनिष्ठा शिकले. न्यूटन, आईन्स्टाईन, एडिसन त्यांच्या विद्यालयांच्या गुणवत्ता यादीत आले होते का? कर्तृत्वाची शिखरे निर्माण करणाऱ्या या लोकांच्या लोकविलक्षण जीवनकथा माहीत असूनही अंगभूत गुणवत्तेला नाकारून गुणपत्रकातील गुणांचा आग्रह का, कशासाठी? यशस्वी होणं गुणांवरच अवलंबून असेल तर मग बहुसंख्य माणसे, जे गुणवत्ता यादीत कधीच आले नाहीत, ते जगायला अपात्र ठरतील. आणि गुणवत्ता यादीत आलेले असतात, त्यापैकी बऱ्याच जणांचे काय चालले आहे, त्यांनी पुढे जाऊन काय केले आहे, हे तरी आपणास कुठे माहीत असते?

काळ कोणताही असू द्या. विद्यार्थी तोच असतो. त्याच्या भावस्थितीचा आपण पुरेसा विचार करतो का? इवलासा अंकुर वाढत, वाढत आकाश कवेत घेण्याचे स्वप्न घेऊन ऊन, वारा, पाण्याशी सख्य साधत जमिनीत रुजतो. सुरक्षेचे कवच असले, तर निर्वेधपणे त्याची वाढ होते. मुलांना आश्वस्त करणारं भावनिक सुरक्षेचं कुंपण आपण कधी देणार आहोत? विद्यार्थ्याचा कर्तृत्वसिंधू उचंबळून यावा, म्हणून आपला जीवनबिंदू अर्पून त्याला असीमता प्रदान करणे अवघड असते का? सळसळत्या हिरव्या पानांत, झुळझुळणाऱ्या झऱ्यात, गाणाऱ्या पक्षांच्या गळ्यात, वनराईत नेणाऱ्या वळणावळणाच्या वाटेत, नदीच्या खळाळत्या पाण्यात खरं शिक्षण सामावलेलं आहे. पुस्तकं दडली आहेत. ती उघडून वाचण्यासाठी आम्ही त्यांना तेथे कधी नेणार आहोत का?

शिक्षण एक पद्धती आहे. ती आत्मसात करावी लागते. ती प्रयत्नसाध्य आहे. या प्रयत्नात कदाचित काही चुका जाणते-अजाणतेपणी घडतीलही. अपयश पदरी येईल; पण अपयश हा काही शेवट नसतो. फारफारतर यशाचा चुकलेला मार्ग असू शकतो, रस्त्याचा शेवट नाही. रस्ते आणखीही आहेत. नसतील तर नव्या वाटा तयार करता येतात. चाकोरीतला रस्ता कोणतंही नवं ठिकाण शोधू शकत नाही. निरीक्षणबळावर न्यूटन थोर शास्त्रज्ञ होतो. मदर तेरेसा सेवेने जग फुलवतात. बाबा आमटे आनंदवनात आनंदाचे मळे उभे करतात. थोडे वेगळे काम करायची तयारी असली, थोडी युक्ती असली की, यशाचे मार्ग निर्माण करता येतात. यशस्वी होण्यासाठी कशावरतरी श्रद्धा असावी लागते. ही श्रद्धास्थाने शाळा, शिक्षक झाले तर... कारण, श्रद्धेच्या बळावर एकलव्यसुद्धा अर्जुनापेक्षा श्रेष्ठ धनुर्धर होऊ शकतोच ना!

शाळा केवळ परीक्षा घेऊन उत्तीर्ण-अनुतीर्णतेचे ठसे अंकित करणारे उद्योगकेंद्रे नसतात. येथे येणारी मुले उत्तीर्ण होण्यासाठीच येत असली अन् उत्तीर्णतेची मोहर आयुष्यावर अंकित झाल्याशिवाय चालणार नसले, तरी पुस्तकी ज्ञानातून प्राप्त पदवी म्हणजे सर्वकाही असते, असेही नाही. संपादित केलेली पदवी दिलेल्या परीक्षा, सोडवलेल्या उत्तरपत्रिका, निर्धारित अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या उत्तीर्ण केल्याचं प्रमाण असते. यशस्वी आयुष्याचं परिमाण नसतं. सुख-दुःख, समस्या, संकटे यात उत्तीर्ण होण्याएवढं प्रगल्भ मन क्रमिक पुस्तकांच्या पलीकडे मिळणाऱ्या अनुभवातून घडवावं लागतं. ते संवेदनशील संस्कारांतून आकारास येत असतं.

मुलांना त्यांच्या आवडीचे अध्यापक मिळाले की, ते आभाळाच्या उंचीशी स्पर्धा करतात. शिक्षक होणे काही योगायोग नसतो, तो योजनापूर्वक आचरणात आणलेला कर्मयोग असतो. जगण्याच्या गणिताची समीकरणे सोडवणारी सूत्रे कदाचित शिक्षकी पेशात सामावली असतील. भाकरीचं उत्तर गवसत असेल येथून. असे असले तरी केवळ सुखांचे साचे घडवून अंगीकृत कार्याला नैतिकतेच्या चौकटीत अधिष्ठित नाही करता येत. त्याला आस्थेचे अनुबंध असले की, प्रघातनीतीचे परीघ पार करता येतात. स्वप्नांना खुणावणाऱ्या क्षितिजांकडे पावले वळती करता येतात. ती आली की, आकांक्षांना आभाळ आंदण देता येतं. ही कविता संवेदनांचे सूर शोधत मनाच्या प्रतालावरून वाहत राहते. सुखांची सुटलेली सूत्रे साकळून आणू पाहते. स्नेहाच्या परगण्यात समाधानाच्या परिभाषा शोधते. मातृवत ममता करणाऱ्या शिक्षिकेप्रती असणाऱ्या आदराचा अध्याय कोरून कृतज्ञतेचं भावकाव्य लेखांकित करते.

समस्यांचे अर्थ समजले की, संवेदनांना सौंदर्य लाभतं. उपेक्षेने जगण्याला प्रश्नांकित केलेल्या घरातलं हे पोर. ना कोणत्या सुविधा, ना पर्याप्त साधने. सकाळ उगवते भाकरीचा प्रश्न घेऊन अन् संध्याकाळ येते भुकेची समस्या घेऊन. रात्र अवतरते भाकरीची स्वप्ने बांधून. विवंचना जगण्यातील शहाणपणाची सांगता करते. जगण्याची उत्तरे शोधतांना पर्याय हरवतात, तेथे कसली आली आहेत आयुष्याला आशयघन उत्तरे? ज्यांच्या आयुष्यातून आशय हरवला आहे; त्याला अभ्यासाचे मोल माहीत नसते, असे नाही. पण पोटात खड्डा पाडणाऱ्या भुकेला हे कुठे ठाऊक असतं? उपाशी पोटाला पक्वानाच्या चवीचे सोहळे नाही साजरे करता येत. मिळलं ते उपाशी पोटात हावरटासारखं ढकलत राहतो, म्हणून कधी बाईंनी झिडकारलं नाही. कसाबसा अभ्यास केला म्हणून फटकारलं नाही की, शिक्षणात कोलदांडा घातला नाही. आकाश हरवलेलं पाखरू सैरभैर होतं. आपलेपणाचा आसरा शोधत राहतं. वावटळीत घरटं विसकटलेल्या पाखराला डहाळीचा आधारही आश्वस्त करणारा वाटतो. बाई गोंधळलेल्या पाखराला क्षणभर विसावा देणारी सावली नाही झाल्या, तर वात्सल्याचा वर्षाव करणारे झाड बनून आश्वस्त करीत राहिल्या. शिकण्यातलं शहाणपण भलेही नसेल आलं त्याला, पण ममतेच्या स्पर्शाने पुलकित झालेल्या पंखात आकाश पेलण्याचं बळ आलं. आभाळ हरवलेल्या पाखराला आकांक्षांची क्षितिजे दाखवणारी दिशा गवसली.  

पडकी शाळा पाहतो, तेव्हा त्याला बाईंची आठवण प्रकर्षाने येते अन् त्या पडक्या शाळेचं देऊळ होऊन जातं. आस्थेचे अनुबंध भक्तीचे आयाम धारण करतात. देव असतो की नाही, माहीत नाही. पण देवत्त्वाची परिमाणे अधोरेखित करणारी माणसे इहतली वसतीला असतात. त्यांच्यापेक्षा देव आणखी वेगळा नसावा. या मुलाला शिक्षिकेच्या रुपात देवत्व गवसलं. त्यांचं असणं त्याच्यासाठी तीर्थक्षेत्राइतकं पवित्र असतं. काळाच्या पटलावरून बऱ्याच गोष्टी नियतीने निर्धारित केलेल्या वाटेने वाहून जातात. ऋतूंच्या बदलांचे आघात झेलत शाळा जीर्ण झाली. तिच्या भिंतींनी धीर सोडला. छताने जमिनीशी सख्य साधत शरणागती पत्करली. नियतीच्या पावलांनी परिक्रमा करून एक वर्तुळ पूर्ण केलं. आरंभ, स्थिती, अंताच्या वाटेने निघालेल्या वस्तूंना विसर्जनाचे सोहळे संपन्न करावे लागतात. काळच त्यांचं प्राक्तन लेखांकित करतो. असं असलं तरी काही गोष्टी नियतीच्या अभिलेखांना आव्हान देत नांदत्या असतात. संस्कारांनी मनात कोरलेल्या आठवणींना ना ऋतूंचे सोहळे संपवू शकत, ना निसर्गाच्या मर्यादा बांध घालू शकत. मनात वसतीला असलेल्या आस्थेच्या ज्योती तेवत राहतात. भक्तीचे दीप प्रज्वलित राहतात. सद्विचारांचे पदर परिस्थितीने उभ्या केलेल्या वादळांपासून वातींना सुरक्षित राखत प्रकाशाचं पसायदान मागत असतात.

संवेदनशीलता सोबत घेऊन आल्याशिवाय या पेशाचे मोल समजणे अवघड. शिक्षकाची ओळख त्याचं निरामय चारित्र्य असतं, तसंच परिणामकारक अध्यापनही. सुंदर शिल्प साकारण्यासाठी कलाकाराच्या सर्जनशील हाताचा स्पर्श दगडाला घडावा लागतो. त्याला ओबडधोबड दगडातील सौंदर्य तेवढे दिसते. त्यातला अनावश्यक भाग काढून तो ते साकारतो. मुलांच्या मनातील विकल्पांचे तण शिक्षकाला वेळीच काढता आले की, त्यांचं जीवन सौंदर्याची साधना होते. अध्यापन समर्पणशील कलावंताची साधना असते. गायकाला रियाज करून सुरांना धार लावावी लागते. तलवारीला पाणी असल्याशिवाय मोल नसतं. म्यान रत्नजडीत अन् तलवार गंजलेली असेल, तर तिचं मोल शून्य असतं.

परंपरेच्या चौकटीत फारफारतर धडे, कविता, गणिते, सूत्रे, व्याख्या शिकवून शिक्षक होता येईलही; पण विद्यार्थिप्रिय अध्यापक नाही होता येणार. शिक्षक म्हणून मिळणारा आदर परिघापलीकडे जाऊन काही शोधल्याशिवाय मिळत नसतो. भोवताल बंदिस्त करणाऱ्या चौकटींचे सीमोल्लंघन केल्याशिवाय आकांक्षांचे आकाश हाती लागत नसते. शिक्षक नावाच्या शिखराला आदर तेव्हाच प्राप्त होतो, जेव्हा त्या शिखराची उंची लोकांच्या मनातील उंचीपेक्षा काकणभर अधिक असते. शिक्षकाची अनास्था, उदासिनता, निष्क्रियता आदराची सांगता करीत असते. पोटार्थी शिक्षण आणि शिक्षक परिस्थितीत परिवर्तन कसे घडवू शकतील? मुलांच्या मनात शिक्षकांप्रती असणारा आदर उगवत्या सूर्यासारखा स्वाभाविक अन् उमलत्या फुलाइतका सहज असतो. शिक्षणातून संपादित केलेल्या जुजबी ज्ञानावर पोट भरण्याची सोय लावता येते. ती कौशल्ये पुस्तकातील धड्यांमधून मिळतात; पण जीवनासाठी शिक्षण घेताना त्याचे स्त्रोत शोधावे लागतात. या स्त्रोतांच्या शोधाची एक वाट शाळा अन् शिक्षकाच्या दिशेने वळणारी असावी. नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कुळीं कन्यापुत्र होतीं जीं सात्त्विक

By // 1 comment:
कुळीं कन्यापुत्र होतीं जीं सात्त्विक । तयाचा हरिख वाटे देवा ।।

बेटा,
माहीत नाही, तुझ्यासाठी असं काही पुन्हा लिहू शकेल की नाही? याचा अर्थ मी निराशावादी वगैरे आहे असा नाही. वास्तव म्हणून काही असतं आयुष्यात. इच्छा असो नसो त्याचा निमूटपणे स्वीकार करण्याव्यतिरिक्त अन्य विकल्प निसर्ग देत नाही. आज ज्या वळण वाटेकडून माझी पावले पुढे पडतायेत, तो काळ बेरजा करण्याचा कमी अन् वजाबाकी समजून घेण्याचा अधिक आहे. समजा, या पथावरून प्रवास करणारं माझ्याऐवजी आणखी कुणी असलं, तरी हा आणि असाच प्रश्न अन् भाव त्याच्या अंतरी असेल याबाबत संदेह नाही. कारण अगदी स्पष्ट आहे अन् ते काही फार गहन गुपित नाही. अशा पडावावर आहे मी, जो आयुष्यात घडून गेलेल्या बऱ्याच प्रिय-अप्रिय घडामोडींचा प्रामाणिक साक्षीदार असतो. आयुष्याची किमान समज आणि माणूस म्हणून असलेल्या मर्यादांचं भान असलेलं कोणीही हे सांगेल. त्याकरिता शोधाशोध करायची आवश्यकता नाही.

मला माझ्यातून वजा करणारं अन् माझ्या वर्तुळापासून विलग करणारं कुणी नसावं, किमान एवढ्या लवकर तरी. अशी काहीशी सगळ्यांची कामना असते. राव असो अथवा रंक याला कुणीही अपवाद नसतो. मग मी तरी यापासून निराळा कसा असेल? हे अप्रिय असलं, तरी वास्तव याहून सहसा वेगळं नसतं. सारेच या प्रवासाचे पथिक असतात. समोर आहे ते स्वीकारणं एवढंच माणसाच्या हाती असतं. त्याला वळसा टाकून पुढे पळायचा प्रयास म्हणजे आसक्तीच. आसक्तीला काडीइतकेही अर्थ नसतात. असतो केवळ स्वतःच तयार केलेला सोस. आसक्ती मलाही असली तरी तिच्या पूर्तीसाठी निसर्गाला, नियतीला मी काही सक्ती करू नाही शकत, नाही का? काळ काही कोणाचा सोयरा नसतो. तो आपल्या लयीत सरकत असतो. सगळ्यात मोठा सूत्रधार असतो तो. खेळत असतो सगळ्यांसोबत. त्याचा महिमा अगाध असतो. त्याच्या चाली खूप कमी लोकांना कळतात. आयुष्याच्या पटावर मांडलेल्या सोंगट्या आपल्या मर्जीने तो इकडेतिकडे सरकवत असतो.

तुझ्यासाठी लिहलेलं हे कोणी वाचेल की नाही, माहीत नाही. कुणी वाचावं म्हणून लिहलंही नाही. समजा, कुणी ठरवून अथवा अपघाताने वाचलं अन् त्यातून त्यांच्या उपयोगासाठी अंशमात्र असं काही गवसलं तर आनंदच आहे. पण ही शक्यताही नसण्याइतकीच आहे. हेही खरंय की, अवास्तव कांक्षांचे हात पकडून आलेल्या कामनेपेक्षा पुढ्यात पडलेलं वास्तव अधिक प्रखर असतं. अपेक्षाभंगाचं दुःख सोबत घेऊन चालण्यापेक्षा इच्छांना तिलांजली देणं त्याहून अधिक सुलभ असतं. तसंही एवढं दीर्घ लिहलेलं वाचायला हाती मुबलक वेळ अन् मनात अधिवास करून असणाऱ्या कोलाहलास नियंत्रित करण्यास पुरेसा संयम असायला लागतो. इतरांचं जाऊ द्या किमान गोतावळ्यातील माणसे हे वाचतील की नाही, याची तरी खात्री देणं मला शक्य आहे का? याचा अर्थ अथपासून इतिपर्यंत सरसकट सगळ्यांनाच मी आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभं करतोय असा नाही.

कुणी वाचो अथवा न वाचो, तू अवश्य वाचशील याची खात्री आहे. कारण तुझ्यासाठी हे लिहलं आहे म्हणून नाही. तर तू लेक आहेस, हे एक अन् वाचनाचा अंकुर तुझ्यात मी रुजवला आहे, हे आणखी एक. वाचन तुझ्याकरिता केवळ वेळ ढकलायचं साधन नाही. रोजच्या धावपळीतून मनाला क्षणभर विराम मिळावा म्हणून केलेली कवायत नाही की, मनावरील मरगळ दूर करण्यासाठी शोधलेला विरंगुळा नाही. वाचन श्वास आहे तुझा, हे मी आत्मविश्वासाने सांगतोय. यासाठी कुठलं परिपत्रक काढण्याची अथवा प्रमाण देण्याची आवश्यकता आहे, असं किमान मला तरी वाटत नाही.

हे असं काही लिहितोय याचा अर्थ मी माझ्या असण्यातून सुटत चाललोय, असा अजिबात नाही. मी कोणी महात्मा नाही की, कोणी साधू, संत अथवा विरक्त. मलाही कितीतरी पाश जखडून आहेत. त्यात मी बांधला गेलोय. त्यातून मुक्त होता नाही येत. तीव्र मोह आहेत मलाही. पदरी पडलेल्या फाटक्या परिस्थितीसोबत आयुष्यभर झगडत आलो. धावाधाव करत राहिलो. पाठशिवणीच्या या खेळात बरंच काही हातून निसटलं. अर्थात, काही मिळालंच नाही असं नाही. मिळालं ते पर्याप्त मानून हाती न लागलेलं, वणवण करूनही न सापडलेलं अन् ओंजळीतून सुटलेलं असं काही आणता येईल का, म्हणून धडपड करीत राहिलो. मिळालेत काही तुकडे यानिमित्ताने पुन्हा नव्याने तर जमा करता येतील, हा किंचित स्वार्थ यात अनुस्यूत आहेच. शरीराला वयाचे बांध बंदिस्त करून असतात, पण मनाचं तसं काही नसतं! मनाच्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात आशेचा अंकुर सुप्तपणे पहुडलेला असतो, त्याची लालसा काही केल्या सुटत नाही.

अभाव आमच्या जगण्याला धरून होता. खरंतर जगण्याचं अविभाज्य अंग होतं ते. याचा अर्थ कोणावर दोषारोपण करतोय असाही नाही. नियतीने कपाळी केवळ अन् केवळ कमतरता आणि कष्ट कोरलं असेल तर सगळं सहज कसं मिळावं? पण आहे ते अन् मिळालं ते काही कमी नाही, याबाबत संदेहच नाही. एवढंच का, म्हणून देव, दैवाकडे कोणती तक्रारही नाही. कशी असेल तक्रार, माणूस अज्ञेयवादी असेल तर. या वळणावर विसावून पाहताना अन् आयुष्याची बेरीज-वजाबाकी करून पाहताना वाटतंय, कितीतरी कामे करायची राहिली आहेत अजून. यादी खूप मोठीच मोठी आहे अन् उरलेला कालावधी कमी. पण निसर्गाला अशा गोष्टींशी काही देणंघेणं नसतं. तो त्याच्या मार्गाने चालतो. माणसांनी परिस्थितीला प्रसन्न करण्यासाठी मिळवलेले मंत्र तेथे कुचकामी असतात.

का होत असेल असं? आसक्तीतून का विलग होता येत नसेल माणसाला? अगदी थेट सांगायचं तर... मलासुद्धा? कारण स्पष्ट आहे, मीही एक माणूस आहे. अनेक विकार, प्रलोभनांसह वाढलेला. कुठल्यातरी पाशात बद्ध झालेला. खरंतर सामान्य माणूस असणं हीच माझी मर्यादा आहे. ती अमान्य करण्याचे कारणच नाही. असामान्य असतो तर असा विचार मनात येण्याचा प्रश्नच नसता. कुण्या माणसाने कितीही कामना केल्या, तरी नियतीच्या हातचं तोही एक बाहुलं आहे. तिने सूत्र ओढलं तिकडे सरकणारा अन् ताणलं त्याकडे कलणारा. असो, हे जरा अधिकच भावनिक वगैरे वगैरे झालंय, नाही का? कुणावाचून कोणाचं काही म्हणता काहीच अडून राहत नाही, हेच खरंय. खरंतर राहूही नये, या मताचा मीही आहे.

तेहतीस वर्ष झालीत आज बरोब्बर. त्यावेळी घेतलेल्या तुझ्या पहिल्या श्वासाने आपल्या लहानशा कोटरात चैतन्याचे किती किती सूर सजले. आनंदाची किती नक्षत्रे अवतरली. सगळ्या बाजूने अभावाचाच प्रभाव असणाऱ्या आमच्या ओंजळभर जगात लौकिक अर्थाने लेक बनून तू प्रवेशली. आनंदालाही विस्ताराच्या सीमा असणाऱ्या जगण्याला नवे परिमाण देत सगळ्यांच्या श्वासात सामावली. तुझ्या आगमनाने नात्यांना अर्थाचे नवे आयाम लाभले.

नात्यांची ओळख सोबत घेऊन दिसामासाने मोठी होणारी तुझी पाऊले घरभर मुक्त संचार करीत राहिली. तुझ्या आगमनाने भावनांना आस्थेचे कोंदण लाभले. तुझ्या प्रत्येक कृतीतून निरामय, निरागस, निर्व्याज, नितळ आनंद ओसंडून वाहत राहिला. तुझे बोबडे बोल सुरांचा साज लेऊन आसपासच्या आसमंतात निनादत राहायचे. आपल्या माणसांच्या कुशीत विसावण्यासाठी अडखळत धावत येणारी तुझी लहानगी पावले हातांचे पंख पसरून गळ्यात विसावयाची, तेव्हा तुला तुझं आकाश लाभल्याचा आनंद व्हायचा. विस्तारलेल्या हातांच्या पंखात कदाचित उद्याच्या गगनभरारीची स्वप्ने तुला तेव्हा दिसली असतील का? त्यांच्या आकृत्या नकळत मनाच्या गाभाऱ्यात गोंदवल्या गेल्या असतील का? माहीत नाही, पण दिसामासाने मोठी होताना अन् आयुष्याच्या परिघाभोवती प्रदक्षिणा करताना आपणच आपल्याला उसवत राहिलीस प्रत्येकक्षण अन् एकेक टाका टाकून तुकडे जोडताना नव्याने समजून घेत राहिलीस स्वतःला. जगण्याच्या विस्तीर्ण पटावर पसरलेल्या स्वप्नांचे एकेक ठिपके सांधत गोंदणनक्षी तू कोरीत राहिली.

नियतीने ललाटी लेखांकित केलेला प्रत्येक क्षण साजरा करता येतो, त्याला जीवनयोग शिकवण्याची आवश्यकता नसतेच. जगायची कारणे सापडतात, त्याला जगावे कसे, हे प्रश्न सहसा सतावत नसतात. नियतीने तुझ्या प्राक्तनात अंकित केलेले प्रत्येक पल तू तुझे केलेत. त्यांच्या पदरी स्नेहाचे, सौहार्दाचे दान टाकले. नाही लागलेत काही चुकार क्षण हाती म्हणून खंत करत बसली नाहीस. सुख, समाधान, संतुष्टी या संकल्पना केवळ मनोव्यापार आहेत, हे मी सांगत असलो, तरी ते तू खऱ्या अर्थाने जगत आलीस. अंतर्यामी समाधानाचा अंश अधिवास करून असेल, तर सुख त्याच्या पावलांनी अंगणी चालत येते, मग वणवण कशाला? हा तुझा नेहमीचा युक्तिवाद. याचं उत्तर माझ्या हाती कधी लागलं नाही. ही माझी मर्यादा असेल? की फाटकं जगणं वाटेला आल्यामुळे असं घडलं असेल? सांगणं अवघड आहे. माझ्या जगण्याला बिलगून असलेल्या अन् मी झेललेल्या उन्हाळ्या-पावसाळ्यांना एवढ्या वर्षांत शोधूनही ते गवसले नाही, ते तुझ्या जगण्यातील मूठभर उन्हाळ्या-पावसाळ्यांनी शिकवलं. अर्थात, अशी उत्तरे शोधण्यासाठी केवळ दृष्टी नाही, तर दृष्टिकोन असावा लागतो. कदाचित त्या कोनाकडे बघण्यासाठी असायला लागणारा अचूक 'कोन' मला साधता आला नाही अन् त्यामुळे मला मी सांधता आलो नसेल.

कोणीतरी कोरून दिलेल्या चौकटी प्रमाण मानून त्यानुसार जगणं किमान मला तरी अवघड. पुढ्यात पडलेल्या पटावर आपली वर्तुळे आपणच कोरायची अन् विस्तारही आपणच आपला करायचा असतो, हे माझं नेहमीचं म्हणणं अन् वागणंही. तूही हे असं काही ऐकत, शिकत, समजत घडत राहिलीस. कदाचित माझ्या अशा असण्यामुळे असेल किंवा आणखी काही, पण पुढ्यात प्रश्न पेरणाऱ्यांचा तू प्रत्येकवेळी प्रतिवाद करत आलीस. बिनतोड युक्तिवाद करून निःशब्द करीत आलीस. आपल्या सहवासात आलेल्या नात्यांना कोणतीतरी लेबले लावून ओळख करून देण्याची गरजच काय? नितळ नजर घेऊन त्याकडे का पाहता येऊ नये? वगैरे वगैरे. हे तुझे पेचात पकडणारे प्रश्न प्रतिवाद करणाऱ्यांना निरुत्तर करीत राहिले. नियतीने निर्मिलेल्या नात्यांना चौकटींच्यापलीकडे शोधण्याचा तुझा प्रयास प्रतिवाद करणाऱ्यांना प्रत्येकवेळी स्वतःला शोधायला कारण ठरला.

वडील नात्याने नुसते वडील असतील, तर प्रश्नांची उत्तरे टाळता येतातही. पण वडीलच शिक्षक म्हणून शिकवायला समोर असतो, तेव्हा उत्तरे टाळणे अवघड असते. कारण वर्गात तो आधी अध्यापक असतो, मग वडील. तुझ्या प्रश्नांना कधी विराम नव्हता. तसा तो आजही नाहीये. तुझे निर्व्याज प्रश्न कधीकधी माझा अर्जून करीत आहेत, कधी अभिमन्यूसारखं चक्रव्यूहात पकडत आहेत, असे वाटायचे. गुणांकन केलेली उत्तरपत्रिका हाती आल्यानंतर कमी केलेल्या फक्त एका गुणासाठी वर्गात माझ्याशी केलेला प्रतिवाद आजही आठवत असेल का तुला? अन् त्यावेळी मी दिलेलं उत्तर अन् माझं त्यावेळचं वागणंही? खरंतर तो एक गुण तुझ्या झोळीत टाकून मोकळं होणं काही अश्यक्य नव्हतं. तो तेव्हा वाढवून दिला असता, तर आपल्या लक्षपूर्तीसाठी पेटून उभी राहिलेली कन्या मी कायमची गमावली असती, नाही का? त्या कमी केलेल्या एका गुणाने तुझ्यातले अनेक गुण सामोरे आले, हे कसं विसरता येईल? दिवसरात्र एक करून स्वप्नांना आपल्या मुठीत बंद करणारी पोरगी तो एक गुण वाढवून दिला असता तर सापडली असती का?

असो, तू मनातला राग तेव्हा दाखवला नसेल, पण तो दिसलाच नाही मला, हे कसं संभव आहे? एकवेळ अध्यापकाच्या नजरेतून तो निसटेलही. पण बापाच्या डोळ्यातून कसा सुटेल? ते काहीही असो, तू भांडताना आणि त्या एका गुणाची सल सोबत घेऊन सगळे गुण घेण्यासाठी धडपड करताना, पाहताना बापाला काय वाटलं असेल, हे तुला कदाचित आई झाल्यावर कळलं असेल. पण एक सांगू, तेव्हा हे सगळं पाहताना माझ्या अंतरी आनंदाची किती झाडे बहरून यायची! माझी लेक घडतेय हे पाहून कोण्याही बापाला होणाऱ्या आनंदापेक्षा माझा आनंद कणभर अधिक होता, कारण मी केवळ बापच नव्हतो तुझा, तर अध्यापकही होतो. तुझ्या परिपक्व होत जाणाऱ्या विचारांनी अन् प्रश्नांनी अंतर्यामी विलसणारा आनंद कधी शब्दांत कोंडून तुला सांगता आला नाही. पण चेहऱ्यावर धूसरशा स्मितरेषा बनून तो प्रकटायचाच. पण तो कळण्याएवढं वय तरी तेव्हा कुठे होतं तुझं?

संस्कारांच्या वर्तुळात वर्तताना अनावश्यक बंधनांच्या चौकटी नाकारण्याएवढी तू प्रगल्भ कधी झाली कळलेच नाही. तुझं विश्व सीमांकित करणाऱ्या काही चौकटी तू नाकारल्या. काहींना ध्वस्त करण्यासाठी प्रहार केले. काही जगण्याचा भाग म्हणून अंगीकारल्या. तरीही चौकटींच्यापलीकडे जाऊन तुला खुणावणाऱ्या आकाशाचा तुकडा शोधण्याची स्वप्ने कधी विस्मरणाच्या कोशात दडवून ठेवली नाहीत. परिस्थितीने बांधलेले बांध तुझ्या कांक्षांना बाधित नाही करू शकले. गगनभरारीचे वेड तुझ्या भाववेड्या डोळ्यांत टिकवून ठेवले. त्या वेडाला आकांक्षांचे आकाश आंदण दिले. तुझं जगण्याचं आकाश आणि अवकाश विस्तारले. स्वप्नांचे तुकडे वेचता वेचता खूप काही हातून निसटले, पण बरंच काही हाती लागलंही तुझ्या. पण तरीही आपलं अन् आपल्यांसाठी अजूनही काही शोधतेच आहेस. ते मिळेल न मिळेल, याची खंत न करता कर्मयोगाच्या वाटेने प्रवास करते आहेस. _कोणाला काय वाटतं याची काडीमात्र काळजी न करता आपल्या काळजाला प्रमाण मानून पुढे चालते आहेस.

माझ्या वाटण्याने प्रश्नांचे पैलू काही पालटणार नाहीत. पण या एका वास्तवाकडे दुर्लक्ष करून पुढे वळता नाही येत की, नजरेला खुणावणाऱ्या क्षितिजाची ओढ सगळ्यांच्याच अंतरी अधिवास करून असते. ही आसच आयुष्याचे अर्थ शोधत असते, की आणखी काही, माहीत नाही. पण एक नक्की, स्वप्न बनून डोळ्यात सजलेल्या अन् कांक्षा बनून विचारांत रुजलेल्या क्षितिजाच्या वार्ता सगळेच करतात. त्याचा कोरभर तुकडा हाती यावा म्हणून धावाधाव करत राहतात. या सगळ्या यातायातला सफल आयुष्याचे परिमाण मानून असेल अथवा कृतकृत्य जगण्याचे प्रमाण समजून असेल, माणूस पळत राहतो पुढे, आणखी पुढे, त्याहून पुढे, खूप पुढे. या धावण्यास आसक्ती समजावं, विभ्रम म्हणावं, की आणखी काही? काहींना हे असं सांगणं अप्रस्तुत वाटेलही. काही म्हणतील, हा प्रश्नच अशावेळी गौण ठरतो.

मत मतांतरांचा गलबला काहीही असो. आपल्याला किती धावायचं अन् कुठे विराम घ्यायचा आहे, या कळण्यास प्रगल्भता म्हणतात. हे पक्व होत जाणं म्हणजेच वाढणं असतं नाही का? तुझ्या वयाच्या वाढत्या वाटेने पुढे पडत्या पावलांना आयुष्याचे अर्थ अवगत होत राहोत. तुझ्या या शोधयात्रेत मोडलेली माणसे अन् त्यांच्या वेदनांप्रती सहानुभूती अनवरत वाहती राहो. समाजातल्या शेवटच्या माणसाचं दुःख समजून घेण्याएवढी तू संवेदनशील आहे याबाबत संदेहच नाही. पण तू ज्या पदावर अधिष्ठित आहेस, त्या पदाचे सारे पर्याय वंचितांच्या वेदना वेचण्यासाठी झिजत राहोत. तुझ्या तू असण्याचे सारे संदर्भ स्वत्वाचा शोध घेत सत्त्व टिकवणारे होवोत.

हट्ट करून तू कधी काही मागितल्याचे आठवत नाही. मागितलंच नसेल तर आठवेलच कसं? कदाचित तुला आपल्या वडिलांच्या जगण्याच्या मर्यादांची जाणीव नकळत्या वयातच झाली असेल का? की आपल्या वडिलांनी आपल्याला काही देण्यापेक्षा आपणच ते मिळवावे, असे तुला वाटले असेल? की त्यांचा स्वाभिमान कुणासमोर विकायला अन् वाकायला नको वाटलं असेल? माहीत नाही. काय असेल ते असो, पण संत तुकाराम महाराज म्हणतात, 'कुळीं कन्यापुत्र होतीं जीं सात्त्विक । तयाचा हरिख वाटे देवा ।।' देवाच्या हरिखचं माहीत नाही, पण माझ्या पदरी पेरलेला हा आनंद देवत्त्वाच्या अशा अंशाना शोधण्याची परिभाषा अवश्य असू शकतो. म्हणूनच की काय, अशी लेकरे सगळ्या घरांत असोत, असे नेहमी वाटतं.

पण हेही खरंय की, सगळं काही असून काहीच हाती न लागलेलेही अनेक असतात. त्यांना सत्ता सापडते, संपत्तीही मिळते, पण जगण्यातून सद्बुद्धी सुटून जाते. आपल्या ओंजळीतून स्वनिर्मित सुखाचे तुकडे निसटायला लागले की सुरू होतो समर्थनाचा खेळ. पण याचा अर्थ आपण केलेल्या प्रत्येक चुकीचं स्पष्टीकरण देता आलं, म्हणजे मी चुकलोच नाही असा नाही होत. अर्थात, हे कळायलाही आयुष्याला प्रगल्भता वेढून असायला लागते. पुस्तकी ज्ञानातून नाही सापडत सगळीच उत्तरं. परिपक्व होणं म्हणजे आपल्या आत असलेल्या 'अहं'मधून मुक्त होण्यासाठी आपणच आपला धांडोळा घेणं असतं. काहींकडे सगळंच असतं, पण सगळं असूनही आपण कोण आणि आपल्या आयुष्याचं प्रयोजन काय, हे कळत नाही त्यांच्याकडे काहीच नसतं.

परिस्थिती माणसाला समंजस करते, असं म्हणतात. तुम्हां भावंडांना मी म्हणा किंवा आम्हीं घडवलं म्हणणं सत्य असेलही, पण ते अर्धसत्य आहे असं वाटतं. आम्हीं केवळ आम्हांस अवगत असलेल्या वाटा अन् आमच्या नजरेस सापडलेले परीघ तुमच्या जगण्यात पेरले. पिकांसोबत तणही दणकून येतं. हे विकल्पांचं तण तुमचं तुम्ही वेळीच विलग केलं. त्याचा परिपाक बहरलेले मळे आज पाहणाऱ्याच्या नजरेला पडतायेत. पण ते फुलवण्यामागे कितीतरी सायासप्रयास असतात, हे दुर्लक्षून कसं चालेल? फुललेल्या ताटव्यावरून नजर भिरभिरताना मेहनत दिसत असली, तरी तो उभा करण्यामागील तगमग सगळ्यांना समजेलच असं नाही.

मला वाटतं, तुम्हांला परिस्थितीने घडवलं म्हणण्यापेक्षा परिस्थिती बघून तुम्ही घडलेत, हे म्हणणं अधिक रास्त राहील. तुम्हां दोघा भावंडांच्या बाबतीत असंच काहीसं घडलं असावं का? की त्यामागे आणखी काही अज्ञात कारणे असतील? की 'झरा मूळचाच आहे खरा', हे कारण असेल? माहीत नाही. काय असतील ती असोत, पण तुमच्या यशाला बिलगून असलेल्या या प्रश्नांची उत्तरे मी माझ्या मर्यादांचे भान ठेवून शोधतोय. कदाचित कोणाला घडवताना सांगायला कामी येतील म्हणून. अद्यापही मला ती काही मिळाली नाहीत, पण मी तेवढ्याच जिज्ञासेने ते शोधतो आहे. मिळतील, न मिळतील, माहीत नाही. बिघडण्याचे अनेक सुलभ पर्याय सहज उपलब्ध असलेल्या मोहतुंबी काळाच्या तुकड्यात राहूनही तुम्ही घडलेत, याचं समाधान आयुष्याचे किनारे पकडून वाहत आहे, याबाबत किमान मलातरी संदेह असण्याचे काहीच कारण नाही. यालाच तर कृतार्थ, कृतकृत्य वगैरे आयुष्य म्हणतात, नाही का?

असो, खूप दीर्घ लिहलं गेलंय. त्यापेक्षा तत्त्वज्ञानपरच जास्त झालंय. तसंही अशा स्वयंनिर्मित बोजड ज्ञानसत्राकडे वळायला बरीच हिंमत एकवटावी लागते. माणसाने एवढा धीर तरी कुठून आणावा? म्हणतात ना, ‘अति सर्व वर्ज्य असतं म्हणून...’ किमान या भीतीने का असेना लेखनाला विराम देतो.
जन्मदिनानिमित्त अनेक अनेक शुभेच्छा!
आनंदाची अगणित नक्षत्रे तुझ्या अंगणी अनवरत नांदती राहोत, ही कामना!!

- पप्पा
••

कविता समजून घेताना... भाग: सत्तावीस

By // No comments:

शेत नांगरताना

ट्रॅक्टरने
नांगरताना शेत
बांधावरला निघालेला
दगड पाहून
बाप हळहळला

वाटलं असेल
वाटणीचा निटूबा
रवता येऊल पुन्हा
म्हणून मीही केलं दुर्लक्ष

पण बापाचे
पाणावले डोळू पाहून
न राहून विचारलं,
"काय झालं, आबा?"

सरळ करीत दगड
बाप बोलला,
"कही नही रं, गणिशाला मिठात
पुरीलेल्या जाग्याची व्हती खुण"

अन् बाप सांगू लागला
मातीआड गेलेल्या
बैलाचे गुण

"घर, ह्या मळा, तुही साळा
ह्याचाच तर जीवावर
सारं उभं राह्यालं बाळा!"

लक्ष्मण खेडकर

माणूस निसर्गाने निर्माण केला, पण नाती माणसाने तयार केली. त्यांना नावे दिली. ती जपण्यासाठी प्रयोजने शोधली. प्रयोजनांचे प्रासंगिक सोहळेही संपन्न केले. समूहाच्या काही गरजा सार्वकालिक असतात. त्यांच्या पूर्तीसाठी प्रयत्न करावे लागतात. नितळपण घेऊन वाहते राहण्यासाठी त्यांना परिमाणे द्यावी लागतात. आयुष्याच्या वाटेने मार्गस्थ होताना अनेक गोष्टी कळत-नकळत सोबत करतात. कधी त्यांना सोबत घेऊन चालणे घडते. काही गोष्टी घडतात. काही घडवता येतात. काही टाळता येतात. काहींपासून पळता येतं. काही प्रत्येक पळ सोबत करतात. संस्कृतीचे संचित स्नेहपूर्वक सांभाळावे लागते. तो प्रवास असतो आपणच आपल्याला नव्याने शोधून घेण्यासाठी. याचा अर्थ संकृतीचे किनारे धरून वाहणाऱ्या सगळ्याच गोष्टी अगत्याने जतन कराव्यात असेही नसते. त्यांची प्रयोजने आकळली की, त्याच्या असण्या-नसण्याचे अर्थ उलगडत जातात. प्रघातनीतीच्या परिघात सामावलेल्या सगळ्याच गोष्टी काही टाकावू नसतात अन् सगळ्याच टिकावू असतात असंही नाही. ते पाहणे असते आपणच आपल्याला. तो प्रासंगिक गरजांचा परिपाक असतो.

जगण्याच्या वाटेने घडणाऱ्या प्रवासात माणसाने अनेक गोष्टी संपादित केल्या. काही घडवल्या. काही मिळवल्या. नाती त्याने अर्जित केलेली संपदा असते. त्याच्या जगण्याची श्रीमंती असते. आयुष्याच्याचे काठ धरून वाहताना नाती एक अनुबंध निर्माण करीत राहतात. त्यांला प्रासंगिकतेची परिमाणे असतात, तशा प्राथमिकताही असतातच. याचा अर्थ मनात वसती करून असणाऱ्या सगळ्याच गोष्टी निवडता येतात असे नसते. हे चालणे असते नियतीने निर्धारित केलेल्या मार्गाने. नियतीचे अभिलेख ललाटी गोंदवून इहतली आलेला जीव जन्मासोबत काही घेऊन येतो. काही वाढता-वाढता मिळवतो. धमन्यातून वाहणाऱ्या रक्तासोबत पिढ्यांचा वारसा घेऊन जन्मदत्त नाती वाहत असतात. त्यांना निवडीचा पर्याय नसतो. आहेत तशी आणि आहेत त्या गुणावगुणासह ती स्वीकारावी लागतात. त्यांचं वाहणं सिद्ध असतं. त्यांना साधता येत नाही. सगळीच नाती काही रक्ताच्या प्रवाहासह नसतील वाहत; पण भावनानाचे किनारे धरून मनाच्या प्रतलावरून सरकत राहतात. यांच्या वाहण्याला रक्ताचे रंग देता येणे संभव नसले, तरी आस्थेचे अनुबंध घेऊन बांधता येणं शक्य असतं. त्यांना पर्याय असतात. भावनांच्या हिंदोळ्यावर विहार करणाऱ्या अशा नात्यांना आनंदाची अभिधाने असतात. त्यांच्याशी जुळलेल्या संदर्भांचं स्पष्टीकरण देता येतंच असं नसतं. अंतर्यामी विलसणारा नितळ स्नेह घेऊन ते आयुष्याला आकार देत असतात.

जगण्याला लाभलेला नात्यांचा स्पर्श माणसांना नवा नाही. त्यांना निर्देशित करता येतं. असणं अधोरेखित करता येतं. म्हणूनच सत्तेची वस्त्रे अंतरावर ठेऊन सुदाम्यासाठी पुढे येणारा कृष्ण मैत्रीचं आभाळ होतं. अनुबंधाच्या धाग्यांनी विणलेल्या नात्यांना आयाम देणारं परिमाण ठरतं. स्नेह सेतू बांधून घडणारा हा प्रवास सौहार्दाचं सुखपर्यवसायी प्रत्यंतर असतं. नाती मोडता येतात, घडवता येतात. तोडण्यासाठी फार सायास करायची आवश्यकता नसली, तरी जतन करण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयास करावे लागतात. स्नेहाच्या धाग्यांनी बद्ध होण्यात सौख्याची सूत्रे असतीलही. पण ती केवळ माणसांशी अनुबंधित असतात असे नाही. आपल्या आसपास असणाऱ्या अनेक गोष्टी आस्थेचे अनुबंध आकारास आणण्याचे कारण असू शकतात. कधी निसर्ग स्नेही होतो. कधी झाडे-वेली प्रेमाचा स्पर्श घेऊन बहरतात. कधी आपल्या मूठभर विश्वात कुठलातरी प्राणी आपलं चिमूटभर जग उभं करतो. म्हणूनच की काय संत ज्ञानेश्वरांनी ‘भूता परस्परे पडो मैत्र जिवांचे’ म्हटले असेल. हे मैत्र जगण्याला अधिक गहिरं करीत असतं.

शेतीमातीत जन्म मळलेले आहेत, त्यांना मातीशी असणाऱ्या अनुबंधाच्या परिभाषा नाही शिकवाव्या लागत. त्याच्यासोबत जगणारे जीवही जिवलग होतात. कदाचित माणसांच्या मैत्रीपेक्षा हे नातं अधिक गहिरं असू शकतं. आस्थेचा ओलावा घेऊन ते जगण्यात सामावतं. शेतीमातीत रमणाऱ्याला वावरातील गवताच्या काडीशीसुद्धा सख्य साधता येतं. त्याच्याशी केवळ बहरलेलं शिवार, आकाशाशी गुज करणारी शेते अन् वाऱ्यासोबत डुलणारी पिके मैत्रीच्या धाग्यांनी बांधलेली नसतात. मूक सोबत करीत त्याच्या जगण्याला जाग देणारं एक जग गोठ्यात वसतीला असणाऱ्या गुरावासरांच्या संगतीने नांदत असतं. त्याच्यासाठी ते केवळ पशू नसतात. स्नेहाचा धागा त्यांना बांधून असतो. या नात्याला प्रगतीच्या परिभाषेत नाही कोंबता येत. अंतरीचा ओलावा घेऊन वाहत असते ते. यंत्रांचे पाय लावून धावणाऱ्या जगात या प्राण्यांचे मोल फारसे राहिले नसेल. कदाचित संकुचित होत जाणाऱ्या जगण्याच्या वर्तुळात त्यांना सामावण्याएवढं व्यापकपण उरलं नसेल. प्रगतीच्या वार्ता करणाऱ्या जगाला वेगाचा स्पर्श अधिक सुखावह वाटत असेल. पण प्रगतीच्या पावलांनी चालत येणारे सगळेच बदल काही यशाची प्रमाण परिमाणे नसतात. पावलांना प्रेमाचा स्पर्श घडला की, सौख्याचे मळे बहरतात. पण समाधानाच्या व्याख्याच बदलल्या असतील तर...

प्रगतीची चाके पायी बांधून धावणाऱ्या जगण्याला जसा वेग आला, तशी माणसे स्वतःपासून सुटत गेली. स्नेहाचे संदर्भ घेऊन वाहणारे झरे आटू लागले. जेथे स्वतःलाच जागा नाही, ते इतरांना आपल्यात कसे सामावून घेतील? एक काळ होता सामावणे सहज घडत जायचे. शेतकरी म्हटला की, त्याचा जगण्याचा पसारा अनेक गोष्टींना आपल्यात घेऊन नांदायचा. कदाचित ही अडगळ वाटेल कोणाला. पण या अडगळीलाही आपलेपणाचे अनेक अनुबंध असायचे. या बंधांचा परीघ केवळ घर-परिवार एवढाच सीमित नव्हता. परिवार शब्दाची परिभाषा परिमित कधीच नव्हती. अपरिमित शब्दाचा अर्थ त्या असण्यात सामावलेला असायचा. खरंतर शेती केवळ पिकांनी बहरलेले मळे घेऊन, आनंदाचे सोहळे साजरे करीत निसर्गाच्या सानिध्यात रमणे नसते. त्याचं नातं सहवासात सामावलेल्या सगळ्याच गोष्टींची सोबत करणारं. त्याच्यासाठी गायी-वासरांच्या हंबरण्याने जाग येणारा गोठा एक नांदतं विश्व असतं. जिवाचा विसावा असतो तो. घरातल्या माणसांइतकाच जित्राबांनाही जीव लावण्यात कोणाला नवल वाटत नाही. हे प्राणी वाचा घेऊन आले असते, तर कदाचित आपल्या मालकाशी गुज करीत रमले असते. त्याच्या सुख-दुःखात हसले-रडले असते. अर्थात, स्नेह व्यक्त करण्यासाठी शब्दांची सोबत असायलाच लागते असेही नसते. अंगावरून ममतेने फिरणारा हातही बरंच काही सांगून जातो. मालकाच्या पावलांच्या आवाजाने कान टवकारून बघणारे मुके जीव त्याच्या स्पर्शाने पुलकित होतात. त्याच्या स्नेहार्द स्पर्शाने थरथरणारी त्यांची पाठ कृतज्ञतेचा प्रतिसाद असतो.

प्राण्यांशी असणाऱ्या अनुबंधाना अधोरेखित करणारी ही कविता अशाच एक कृतज्ञ नात्याचे गोफ विणत मनात वसतीला उतरते. हे नातं माणसाचं माणसाशी नसलं म्हणून काही त्याच्या अर्थाचे आयाम नाही बदलवता येत. किंबहुना स्व सुरक्षित राखणाऱ्या स्वार्थी नात्यांपेक्षा, हे निर्व्याज नातं अधिक गहिरेपण घेऊन येतं. घराचं प्राक्तन पालटण्यासाठी जगणं विसर्जित केलं त्या मुक्या जिवाप्रती कृतज्ञता घेऊन येतं. मनाच्या हळव्या कोपऱ्यात वसतीला उतरलेलं हे जग जगल्याशिवाय कसे समजेल? हा प्रवास आहे अनुभूतीचा, नुसती सहानुभूती घेऊन कसा आकळेल? जावे त्याच्या वंशा शब्दाचा अर्थ आपलेपण घेऊन वाहणाऱ्या आस्थेच्या ओलाव्याजवळ येऊन थांबतो. कुण्या शेतकऱ्याला विचारा, त्याच्यासोबत हाडाची काडे करणाऱ्या बैलांचे त्याच्या जगण्यात स्थान नेमके काय आहे? लेकरांइतकेच त्याला ते मोलाचे वाटते. त्याच्या मनाच्या मातीतून उगवणाऱ्या हिरव्या स्वप्नांचे उत्तर या मुक्या जिवांच्या श्रमणाऱ्या जगण्यात सामावलेलं असतं. बापासाठी बैल गोठ्यात वसतीला असलेला केवळ एक प्राणी नसतो. जगण्यात उमेद पेरणारा हा जीव ऊनवारापावसाची तमा न बाळगता सोबत करीत झटत राहतो. त्याच्या धडपडीची प्रेरणा असतो.

काळ बदलला काळाची समीकरणे बदलली. समाधानाचे अर्थ नव्याने अधोरेखित झाले. सुखांची गणिते सहज साध्य करणारी सूत्रे शोधली गेली. तसे जगण्यात कोरडेपण येत गेले. यंत्रांनी संवेदनांचे झरे आटवले. आयुष्याच्या वाटेवरचा वसंत अवकाळी परतीच्या प्रवासाला लागला. जगणं शुष्कपण घेऊन उभं राहिलं आहे. भावनांचं आपलेपण घेऊन झरत राहणं संपलं. व्यवहाराचे हेतू स्वार्थाच्या वर्तुळाभोवती प्रदक्षिणा करत असतील, तर पलीकडच्या वर्तुळांचं विश्व आकळेलच कसं? ही कविता माणसांचे माणसांपासून उखडत जाणं, उसवत जाणं अधोरेखित करते. मनाच्या मातीत पडलेल्या संवेदनांच्या निष्प्राण बिजांना धक्के देत राहते. माणसे माणसांना झपाट्याने विसरण्याच्या काळात भावनांना साद घालून माणूसपण शोधत राहते.     

शेत नांगरताना बांधावर रोवलेला दगड ट्रॅक्टरच्या नांगराचा फाळ लागून उखडला जातो. कदाचित शेताच्या वाटणीचा असेल आणि निघाला तर त्यात काळजी का करावी, पुन्हा नव्याने रोवता येईल म्हणून दुर्लक्ष होते. पण तो दगड पाहून बापाचे डोळे पाणावतात. कवी न राहून काय झालं म्हणून विचारतो. उखडलेला दगड सरळ करीत वडील म्हणाले, काही नाही, गणेशला मिठात पुरलेल्या जागेची खूण होती. हे सांगताना त्याच्या मनात कालवाकालव होते. काळाच्या पटलाआड दडलेल्या एकेक स्मृती जाग्या होऊ लागतात. विस्मृतीच्या अंधाऱ्या कोपऱ्यात विसावलेल्या एकेक आठवणी चालत येतात. जगण्याचं वर्तमान ज्याच्या उपकाराने भरलेलं आहे, त्याच्या आठवणीत बाप गहिवरतो. वर्तमानाच्या डोळ्यात भविष्याची स्वप्ने रुजवणाऱ्या गणेशच्या आठवणींनी मनाचं आभाळ भरून येतं.

मातीआड गेलेल्या बैलाचे एकेक गुण बाप सांगू लागतो. खरंतर या मुक्या जिवाच्या जिवावर त्याचं घर सावरलं. राबणारे हात घरला घरपण देत होते. हातांच्या रेषांत नियतीने रेखांकित केलेलं प्राक्तन पालटण्यासाठी पायाचे तळवे झिजवणारा गणेश घरासाठी नुसता बैल कुठे होता? त्याच्या राबत्या पावलांच्या खुणांनी मळा बहरला. घरी येणारी लक्ष्मी गणेशाच्या कष्टाचं फलित होतं. पोटाला भाकरी अन् डोळ्यांना स्वप्ने देणाऱ्या गणेशाच्या उपकारांमुळे लेकराला शाळेची वाट सापडते. गणेश नसता तर आज उभा राहिला आहे, तेथे त्याला पोहचता आले असते का? रक्ताची नाती दुरावतात. सौख्याची सूत्रे बदलतात. समाधानच्या व्याख्या दिशा बदलतात. स्वार्थाने ओतप्रोत भरलेल्या जगाचे सगळे मालक. पण मतलबाच्या जगापासून कोसो दूर असणाऱ्या गणेशाच्या जिवावर सारंकाही उभं राहिलं. आयुष्याचं रामायण घडलं, पण जगण्यात राम आला. असे कोणत्या जन्माचे ऋण घेऊन गणेश घरात आला असेल? हे बापाला सांगता येत नसलं, तरी घरासाठी राबराब राबून गेलेला हा जीव आपल्या जीवात जीव टाकून गेला, हे त्याला विसरता नाही येत.  

नात्यांची वीण घट्ट असणारी उदाहरणे आजही आहेत, नाही असे नाही. पण हे सगळं दुर्मिळ होत चाललं आहे. स्वार्थपूरित जगण्यातील बदलणाऱ्या विचारांनी नात्यांना नवे आयाम दिले आहेत. काळाने माणसांना अडनीड वळणावर आणून उभे केले आहे. नात्यांचे पीळ सुटत आहेत. नवनव्या साधनांशी मैत्री होत आहे, पण निर्व्याज स्नेहाची सूत्रे हरवत आहेत. नाती जपण्यासाठी धडपड चालली आहे. ती तुटली म्हणून माणसे कासावीस होताना दिसत आहेत. आपापसातला संघर्ष दुरावा निर्माण करतोय. प्रसंगी चार पावले मागे येत नाती सांभाळीत माणसे टिकवून ठेवण्याचा काळ खूपच मागे राहिला आहे. माणसं भौतिक सुखांवर स्वार होऊन खूप पुढे निघून आली आहेत. माणसाला माणसेच सांभाळता नाही येत, तेथे मुक्या जिवांचा विचार करतोच कोण? नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••

कविता समजून घेताना... भाग: सव्वीस

By // No comments:

जात पण लई मेन असते साहेब...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
लागला नाही तपास
की निषेधाचा
एकही उमटला नाही सूर...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
कोणी फेकले नाहीत दगड
पोलीस ठाण्यावर
गावातल्या वस्त्या वाड्यांवर
अजून कुणी फेकले नाहीत टायर...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
कुणी बसलं नाही
उपोषणाला पुतळ्याजवळ
वा केली नाही कुणी
प्रार्थनास्थळाची तोडफोड...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
कुणी केली नाही मागणी
सीबीआय चौकशीची
आणि तातडीने एखादा
कायदा रद्द करण्याची...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
मीडियावाल्यांना मिळाली नाही
एखादी ब्रेकिंग न्यूज
वा सुरूही करता आली नाही
एखादी महाचर्चा...

बघून सारं गपगार
विचारलं एकाला की,
खरं आहे ना, ऐकलं ते?
तर म्हणाला तो जोशात
खरंच हाये साहेब खरंच हाये,
झालाय रेपबीप पण अजून तिची
जात नाही कळली,
म्हणून सगळे गपगार हाये...

जात पण लई मेन असते ना साहेब
नुस्तं बाई आहे म्हणून
आपण काढले मोर्चेबिर्चे
आन उद्या निघाली बाई
दुसऱ्याच जातीपातीची तर
हायकमांड ठिईल का आम्हांला...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
कळाली नाही बाईची जात
आणि पोस्टमार्टेम मध्येही
सहजासहजी आली नाही लक्षात...

चोवीस तास उलटून गेले तरी
लागला नाही तपास
उमटला नाही निषेधाचा सूरही...


मनोहर विभांडिक

सत्य कल्पितापेक्षा अधिक भयावह असते, असे म्हणतात. यात काही अतिशयोक्त आहे असे नाही. कधीकधी अशा काही अनपेक्षित गोष्टी समोर येतात की, नसला तरी त्यावर विश्वास ठेवावाच लागतो. त्या नाकारता येत नाहीत अन् स्वीकारताही. अशावेळी अगतिक शब्दाचा अर्थ आकळतो. इहतली नांदणाऱ्या सुखांचं केंद्र माणूस आहे. पण माणूसपणावरचा विश्वास संपून जावा अशा गोष्टी घडतात. तेव्हा माणूस म्हणून आपल्या मर्यादांची प्रकर्षाने जाणीव होते. माणूस विचारशील वगैरे जीव असला, तरी तो स्वप्नांच्या प्रदेशात विहार करणाराही आहे. कल्पनांचे पंख लेऊन आकांक्षांच्या गगनात विहार करताना त्याला आनंद गवसत असेलही, पण सर्वकाळ तो स्वप्नांच्या झुल्यांवर झोके घेऊ शकत नाहीं ना? वास्तवाच्या वाटेने त्याला चालावेच लागते. हे सगळं ज्ञात असलं, तरी परिस्थितीच्या वणव्यांपासून पलायन करण्याचा तो प्रयास करीतच असतो. सुखांची आस असली, म्हणून ती काही सहजी चालून त्याच्या अंगणी नाही येत. शांतता सुखांच्या परगण्याकडे नेणारा पथ आहे. सहजपणे जगणे माणसाला प्रिय असले, तरी ते आयुष्यात सहजपणे अधिष्ठित नाही होत. त्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. ते काही वळचणीचं वाहतं पाणी नाही. त्याचे काही आखीव सूत्रे नसतात, ज्यात जगण्याच्या किमती कोंबून अपेक्षित उत्तरे हाती लागतील.

माणूस शांतताप्रिय जीव वगैरे असल्याचं सगळेच सांगत असले, त्याला तसं वाटत असलं तरी हे अर्धसत्यच. अर्थात हे म्हणणं थोडं धाडसाचं ठरेल. पण वरकरणी तसे वाटत असले, तरी शांततेच्या परिभाषा प्रत्येकाच्या वेगळ्या असतात. प्रसन्नतेचा परिमल घेऊन गंधाळणारे क्षण आयुष्यात अनवरत नांदते राहावेत, ही त्याची सार्वकालिक कामना असली तरी माणूस म्हणून त्याच्या जगण्याचे परिशीलन केले की कळते, वास्तव अन् परिस्थितीत केवढे अंतराय आहे. माणसाच्या वाटचालीच्या इतिहास उकरून काढला अन् त्यात थोडं डोकावून पाहिलं, तर किती दिवस असे असतील की, त्या दिवसातले क्षण तो केवळ आणि केवळ आपले समजून जगला? विश्वकल्याणाच्या तो वार्ता वगैरे करीत असला, तरी कल्याणाची परिभाषा त्याच्यापासून सुरु होते अन् त्याच्याजवळ येऊन पूर्ण होते. स्थिर जीवनाचे गोडवे गात असला, तरी त्याचं मन कधी स्थिर असतं? स्थैर्य संपादित करता यावं, म्हणून हाती शस्त्रे धारण करून तो शांती प्रस्थापित करायला निघाला. हाती घेतलेलं शस्त्र शांतीची सूक्ते गाण्यासाठी असल्याचे सांगत आला आहे. जगाला मरणपंथावर नेणाऱ्या युद्धांचा अभ्यास केला की कळते, या विनाशामागे त्याचे धर्मवंशजातीचे अहं उभे आहेत.

माणसाला कोणी समाजशील, विचारशील, समायोजनक्षम वगैरे म्हणत असला अन् तो तसा असला, तरी त्याच्या अंगभूत मर्यादा दुर्लक्षून नाही चालत. या मर्यादाच त्याच्या असण्या-नसण्याचे अर्थ अधोरेखित करतात. कलह एकवेळ मान्य करता येईल. इहतली वास्तव्यास असणारे सगळेच जीव एका मर्यादेपर्यंत कलहाच्या वाटेने चालतात. पण त्यांचे संघर्ष शारीरिक गरजांच्या पूर्तीसाठी आणि पूर्तीपुरते असतात. पूर्ती हा त्यांचा पूर्णविराम असतो. भले जंगलाचा न्याय क्रूर असेलही, पण त्यात टोकाचे अहं नसतात. आपल्या मर्यादा आकळल्या की, पराभव मान्य करून माघार घेण्यात कोणाला वावगे नाही वाटत. पण माणूस मात्र याला अपवाद. माघारी वळताना तो धुमसत असतो. धुमसते ज्वालामुखी माणसांची विभागणी अनेक परगण्यात करतात. कोणाला आपलाच वंश विश्वात विशुद्ध असल्याचा साक्षात्कार घडतो. कोणाला आपल्या धर्मापेक्षा परिणत तत्वज्ञान अन्यत्र आढळत नाही. कुणाला आपल्या जातीचा अभिमान स्वस्थ बसू देत नाही. कोणाला केवळ आपला पंथच विश्वकल्याणाचा रास्त मार्ग वाटतो. प्रत्येकाचे अहं आपणच एकमेकाद्वितीय असल्याचे मानतात. श्रेष्ठत्वाच्या व्याख्या प्रत्येकाने आधीच निर्धारित करून घेतलेल्या असतात. सहिष्णुता वगैरे शब्द अशावेळी अंग आकसून कुठेतरी अंधाऱ्या कोपऱ्यात आपला अधिवास शोधत असतात.

अन्य जिवांच्या जगात जातीचे पेच असल्याचे अद्याप तरी कोणाला अवगत नाही. त्यांच्यातले भेद निसर्गाच्या मर्यादांनी अधोरेखित केलेल्या रेषेपलीकडे कधी जात नाहीत. पण माणसांच्या जगात भेदांच्या भिंती पावला-पावलांच्या अंतरावर उभ्या आहेत अन् त्यांची उंची कशी वाढवता येईल, म्हणून सगळेच प्रयत्नरत असतात. जगात अन्य परगण्यात जात असल्याचे ज्ञात नाही. पण भारत नावाचा खंडतुल्य भाग एकमेव असावा, जेथे माणसांच्या ओळखी नावा-आडनावावरून होतातच; पण त्यातून त्याच्या जातीचे संदर्भ आवडीने शोधले जातात अन् बऱ्याच जणांना ते अधिक महत्त्वाचे वाटतात. भारत विषमतेचे माहेरघर असल्याचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी कधीच नमूद करून ठेवलं आहे. येथे प्रत्येकाला आपापले मनोरे प्रिय आहेत अन् ते अधिक उंच करायचे आहेत. माणुसकीचे शिखर उभं करायच्या वार्ता कोणी करीत असलं, तरी या शिखरावर आपलं माणूस शीर्षस्थानी कसे असेल, याचीच प्रयोजने शोधली जातात. जातीच्या निर्मूलनासाठी अनेक धुरिणांनी प्रयास करूनही आपण आपल्या विचारविश्वातील विसंगतीला विचलित होऊ दिले नाही. हे अविचल राहणेच आपल्या वेगळेपणाची परिभाषा आहे अन् अनेक प्रश्नांना अधोरेखित करायला एक कारण. विज्ञानतंत्रज्ञान युगाच्या वार्ता करीत असलो, तरी अजूनही फार काही हाती लागलं आहे असं नाही.

देशाचं भविष्य लोकांच्या वर्तनव्यवहारात साकळलेलं असतं. व्यवहारांना नितळपण घेऊन वाहता आलं की, उत्तरांचे विकल्प समोर दिसू लागतात. प्रगतीचे पथ आखता येतात. माणूस नावाचं बहुआयामी विश्व सन्मानाने उभं करता येतं. शेकडो वर्षांचे संचित घेऊन येथील संस्कृती नांदते आहे. तिचे पात्र धरून इतिहास वाहतो आहे, कधी जयाचे उन्माद, तर कधी पराभवाचे शल्य उरात घेऊन. काळाच्या उदरातून अनेक गोष्टी प्रसवल्या. काही मांगल्याचा घोष करीत, काही विसंगतीचे विकल स्वर घेऊन. काळाच्या कुठल्यातरी तुकड्याची सोबत करीत जात जन्मली अन् वाहत राहिली समाजमनाचे किनारे धरून. आजही ती सुखनैव नांदते आहे माणसांच्या मनात. माणूस नावाचा प्राणी जन्मत नाही, घडवला जातो, असं म्हणतात. ही जडणघडण संचित असते त्याच्या वाटचालीचे. भूतकाळाचे परिशीलन घडून वर्तमानात वावरताना भविष्य समृद्ध करण्याचा प्रयास माणसाची अन् त्याच्या इतिहासाची ओळख असते. पण सगळं काही करूनही त्याला व्यवस्थेत विसावलेल्या वैगुण्यांच्या वर्तुळांच्या पार काही होता आले नाही. जातवास्तव येथील अटळ भागधेय आहे अन् याला मिरवण्यात धन्यता मानणारेही आहेत. माणसाला जन्मासोबत ज्या काही गोष्टी मिळत असतील, त्या असोत. पण येथे जन्माने जात आंदण मिळते अन् ती अखेरपर्यंत सोबत करते. जात संपवायच्या वार्ता कोणी कितीही करीत असलं, तरी ते केवळ स्वप्नं आहे, निदान अजूनतरी.

नेमक्या याच वेदनेला घेऊन ही कविता संवेदनांचे किनारे धरून सरकत राहते. आपल्या मातीत रुजलेल्या जात नावाच्या वैगुण्याला अधोरेखित करते. खरंतर प्रगतीचे पंख लेऊन विश्वाला अंकित करण्याची स्वप्ने बघणाऱ्या माणसांच्या जगाला हे भाष्य अभिमानास्पद आहे असे नाही. जात माणसांच्या जगण्यातून निरोप घेऊन कायमची जावी म्हणून सारेच उद्घोष करतात, पण तिलाच आस्थेने जतन करण्यात कोणतीच कसर राहू देत नाहीत. माणूस भौतिक प्रगतीचे इमले बांधत आला, पण त्याला अद्याप माणूस काही उभा करता आला नाही. सुसंगत आयुष्याच्या अपेक्षा करीत असला, तरी जगण्यात विसावलेले विसंगत विचारांचे तुकडे सांधता आले नाहीत. कोण्या मानिनीवर झालेल्या अत्याचाराच्या घटनेचे धागे धरून संवेदनशील मनांना ही कविता प्रश्न विचारते, चोवीस तास उलटून गेले, तरी घटनेचा तपास का लागला नाही? पण हाच प्रश्न काळजाला कापत जातो. त्याच्या आवर्तात अडकवून गरगर फिरवतो. विचारांची आंदोलने उभी करतो. संवेदना जाग्या असणारी मने गलबलतात.

तपास का लागला नाही? या प्रश्नांचे उत्तर जातीच्या चौकटीत बंदिस्त झालं असेल तर... लागेलच कसा? कोण्या मानिनीची झालेली मानखंडना माणसांसाठी महत्त्वाचा विषय नसून, तिची जात अधिक मोलाची. तिच्या जातीचे संदर्भ हाती लागण्याची सगळ्यांनाच प्रतीक्षा असते. अनेकांना तिच्या मरणापेक्षा जातीत अधिक स्वारस्य का असावे? आपल्या सार्वजनिक जीवनातील यशाची सूत्रे त्यात एकवटलेली दिसतात म्हणून? की आपापले स्वार्थ साध्य करण्याची संधी तिच्या निष्प्राण देहात सामावलेली असते? कलेवराला जात चिकटवली की येथे मरणालाही महत्त्व मिळतं. पण माणसाला अन् माणुसकीला मूठभर विश्वात ओंजळभर जागा नसावी याला काय म्हणावे?

माणसांच्या मरणाचेही सोहळे व्हावेत, याला संवेदनेच्या कोणत्या निकषात मोजणार आहोत आपण? मरणारा माणूस आहे. अत्याचार झालेला देह माणसाचा आहे, यापेक्षा तो कोणत्या जातीचा आहे, याला महत्त्व असेल, तर आपण कोणत्या प्रगतीच्या वार्ता करीत आहोत? कवी म्हणतो, घडलेल्या घटनेच्या संदर्भात निषेधाचा एकही सूर का उमटला नसेल? कुठल्या तरी घटनेचे धागे हाती धरून कोणी पोलीस ठाण्यावर दगडांचा अनवरत वर्षाव करणारे का गप्प असतील? कुणी गावातल्या वस्त्यावाड्यांवर पेटते टायर फेकून आपल्या पराक्रमाचे पलिते प्रज्ज्वलित करतो. कुणी उपोषणाचं अस्त्र हाती धारण करून पुतळ्याजवळ निषेधाचे फलक फडकावतो. कोणाचा संयम सुटून प्रार्थनास्थळाची तोडफोड घडते. कुणी सीबीआय चौकशीची मागणी करतो, तर कुणी एखादा कायदाच काढून टाकण्याची. मीडियावाल्यांनाही या घटनेत ब्रेकिंग न्यूज मिळाली नाही. कदाचित बातम्या ब्रेक करायलाही जातीच्या वर्तुळांचे परीघ बुलंद असायला लागत असतील. अन्यायाचे परिमार्जन करण्यासाठी, वैचारिक पातळीवर किती अप्रगत वगैरे आहोत हे सांगणाऱ्या महाचर्चा सुरूही करता आल्या नाहीत. संभवतः अशा चर्चांसाठी माणूस जातीने ओळखण्याइतका कोणीतरी असावा लागतो का? कदाचित टीआरपीच्या अंकात या अभागी आयुष्याचे गणित सामावत नसेल का?

सारं गपगार बघून एकाला विचारलं, खरं आहे ना, ऐकलं ते? तर तो म्हणाला, खरंच हाये साहेब, खरंच हाये. झालाय रेपबीप; पण अजून तिची जात नाही कळली, म्हणून सगळे गपगार आहेत. जात पण लई मेन असते ना साहेब! नुस्तं बाई आहे, म्हणून आपण काढले मोर्चेबिर्चे आन उद्या निघाली बाई दुसऱ्याच जातीपातीची, तर हायकमांड आम्हांला ठिकाणावर राहू देईल का? खरंतर या वाक्यात एक वाहणारी जखम आपणच आपल्याला उसवत नेते. येथेच माणुसकीच्या साऱ्या निकषांचा पराभव होतो. सारे संस्कार, सगळे शिक्षण कुचकामी ठरते. माणसांनी प्रगतीची मिजास करावी असे काय आहे त्याच्याकडे? अशावेळी सुरेश भटांच्या शब्दांची प्रकर्षाने प्रतीती येते ते म्हणतात, ‘पुसतात जात हे मुडदे मसणात एकमेकाला, कोणी विचारीत नाही माणूस कोण मेला.’

खरंतर मरणाऱ्या बाईची जात कळली नाही. कळेलच कशी? मरणाला कसली आलीय जात? मरण काही जातीची लेबले लाऊन येत नसतं. पोस्टमार्टेम मध्येही सहजासहजी आली नाही ती लक्षात. येईलच कशी? माणसाला जात चिटकवता येते, पण शरीराला कशी चिटकवता येईल? निसर्ग देह घेऊन इहलोकी पाठवतो. माणसे त्यालाही टॅग लावून श्रेष्ठत्वाच्या किमती ठरावतात. ज्याचा  टॅग  मोठा, तो कुलीन ठरत जातो. जातीच्या कक्षा विस्तारत जातात, पण माणूस चौकटीत बंदिस्त होताना संकुचित होत राहतो. तो देह स्त्रीचा असेल तर जातीचे टोकं अधिक धारदार बनतात. कारण जात श्रेष्ठत्वाच्या परिभाषा तिच्या शरीराभोवती घट्ट बिलगलेल्या असतात. जातीची प्रमाणपत्रे घेऊन वावरणारे रक्तशुद्धी, वंशशुद्धीचे अनन्यसाधारणत्व अधोरेखित करण्याची कोणतीही संधी जावू देत नाहीत. माणसाने शरीराच्या व्याधींचे निदान करण्याचे शास्त्र अवगत केले; पण विज्ञानाला अजून देहातील जात काही शोधता आली नाही. ही त्याची मर्यादा मानवी की निसर्गाची देणगी? ती कोण होती? हा प्रश्न शेवटपर्यंत अनुत्तरित राहिला. लागलाच नाही तपास तिच्या जातीचा. म्हणून उमटला नाही निषेधाचा सूर. कदाचित विज्ञानाने जात शोधून काढता आली असती, तर जमा झाले असते का, अन्याय झाल्याच्या वार्ता करीत माणसे शेकडो, हजारोंच्या संख्येने?

‘माणसा माणसा कधी होशील रे माणूस?’ कवयित्री बहिणाबाईनी आपल्या कवितेतून हा प्रश्न विचारून काही दशके लोटली आहेत. पण अद्याप या प्रश्नाचे उत्तर काही माणसाला मिळालेय, असं वाटत नाही. कारण ज्याला हा प्रश्न विचारला त्याला ‘माणूसपण’ म्हणजे काय, हे पूर्णतः कळलेले आहे असे म्हणवत नाही. कळले असते तर माणूसपणाची आठवण करून द्यायची आवश्यकताच राहिली नसती. माणूस निसर्गाची सर्वश्रेष्ठ निर्मिती आहे, असे म्हणताना कितीही चांगले वाटत असले, तरी तो तसा असेलच याची खात्री देणे अवघड आहे. म्हणूनच कदाचित माणसाला ओळखताना काहीतरी निसटतेच.

विश्वातील कोणताही धर्म, त्याचं तत्वज्ञान हिंसेचे समर्थन कधीच करीत नाही. अवघं विश्व एकाच चैतन्याचा आविष्कार असल्याचे मानले जाते. तरीही माणसे असं का वर्ततात? या प्रश्नाचे उत्तर मिळणे अवघड होत आहे. माणुसकीधर्मच महान असल्याचे दाखले जागोजागी उपलब्ध असूनही, संकुचित मनाची मूठभर स्वार्थांध माणसे हा कोणता खेळ खेळत असतील? त्यांना कोणत्या तत्वांची प्रतिष्ठापना करायची असते? धर्मवंशजात जगण्यासाठी आवश्यक आहेत की नाही, हा ज्याच्या-त्याच्या निवडीचा भाग झाला. तो मतभिन्नतेचा विषय असू शकतो. जगण्यासाठी तो आवश्यक आहे का? या प्रश्नाचे उत्तर ज्याचं त्यानेच शोधायला हवं. नाही का?

चंद्रकांत चव्हाण
••