माझ्या शाळेतील एका विद्यार्थ्याच्या पालकाचा फोन आला. म्हणाले, “सर, आमचा चिरंजीव आम्ही सांगितलेलं काहीही ऐकत नाही हो! त्याला जरा तुमच्या पद्धतीने समजावून सांगा ना काही, दहावीचं वर्ष आहे त्याचं, तो असाच वागत राहिला तर कसं होईल त्याचं? आम्हाला तर काहीही सूचत नाहीये, काय करावं म्हणजे याला काही कळेल. आपल्याच तंत्राने वागतो. जरा काही सांगितलं की याचा नन्नाचा पाढा सुरु. बरे, एवढं करून तो थांबेल तर शपथ, मनातला सारा राग आदळ-आपट करून कशावरतरी काढणे नित्याचेच झाले आहे. थोडं कठोर होऊन काही बोललो की, याचं आम्हाला इमोशनल ब्लॅकमेल करणं सुरु. एकदा तर घर सोडून जायचीच धमकी दिली. आम्ही अवाक होऊन नुसतेच त्याच्याकडे पाहत राहिलो. एक शब्द सुचेना काय बोलावे, आमचं बोलणंच खुंटलं. केवळ हताशपणे त्याच्याकडे पाहण्याशिवाय आम्ही काहीच करू शकत नाहीत. खूप चिंता वाटते हो त्याची! सर, तुम्हीच काहीतरी करा ना! झाला काही उपयोग तर ठीक, नाहीतर आलिया भोगाशी म्हणत पदरी पडले ते पवित्र करावेच लागेल, जग बाबा तुझ्या मर्जीप्रमाणे!” हे सगळं सांगताना त्यांचा कंठ दाटून आला. स्वर चिंता बनून थरथरायला लागले. त्यांच्याशी बोललो थोडं. समजावलं. बघतो काय करायचं ते, म्हणून आश्वस्त केलं. फोन ठेवला.
असे प्रसंग शिक्षकीपेशात काम करणाऱ्यांसाठी नवीन नाहीत. अधून-मधून पालकांकडून आपल्या पाल्यांविषयी अशा तक्रारी होतच असतात. त्यावर यथासंभव, यथासमय मार्ग काढण्याचा, उपाय शोधण्याचा प्रयत्न शिक्षक करीत असतात. तक्रारी नव्या नसल्या तरी परीक्षा- त्यातही दहावी, बारावीतील वर्गाच्या असल्या की, यांचं प्रमाण अधिक होतं. परीक्षा कोणतीही असू द्या; परीक्षा म्हटल्या की, पालक जरा जास्तच जागरूक होतात. त्यातही बोर्डाच्या परीक्षांभोवती एक अनावश्यक वलय समाजात निर्माण झालेलं असल्याने त्या उत्तम गुणांनी उत्तीर्ण होणं, हेच आपल्या मुलाच्या जगण्याचं सार्थक वगैरे असल्याचे वाटायला लागते आणि अपेक्षांचे भले मोठे गाठोडे त्याच्या डोक्यावर चढविले जाते. त्याची आवड-निवड, क्षमता या गोष्टींना पद्धतशीर फाटा दिला जातो. त्यांच्यासमोर प्रेमळ पित्याऐवजी बाप नावाचा ‘रिंगमास्तर’ उभा राहतो. अपेक्षांच्या फटक्यांनी तो परीक्षा नावाच्या पिंजऱ्यात गरगर फिरवत त्यांच्याकडून कसरती करून घेतो. या कसरती कधीकधी क्षमतेच्या पलीकडे होतात आणि परिणाम समोर येतो, बंडखोरी. विरोधाचे सूर तीव्र व्हायला लागतात आणि एक दिवस या जाचक बंधनांना झुगारून देत आपलं स्वत्व शोधण्यासाठी पावले बंडाच्या वाटेने चालती होतात. आपले इगो गोंजारत राहिल्याने नात्यातले रेशीमबंध ताणले जातात. प्रेमाचे पीळ सैलावतात. कधी हे धागे तुटतात.
पालक आणि मुलं यांचं वर्तन कसं असावं, याविषयी मतभिन्नता असू शकते. काही प्रवाद असू शकतात. दोन पिढ्यांमधील विचारांचे अंतर वर्तनात विसंगती निर्माण करते. यालाच कोणी जनरेशन गॅप वगैरे म्हणतात. वागण्याच्या भिन्न पद्धती; स्वतःच ठरवून घेतलेल्या दिशा बदलायला तयार नसतात. आपल्याच विचाराने जगण्याच्या पद्धतींना वास्तव समजलं गेल्याने वैचारिक अंतर वाढतच जाते. दोघेही आपापल्या मतांवर ठाम असल्याचा हा परिपाक असतो. एका बाजूने नियंत्रणाचे ताणलेले दोर, तर दुसरीकडे बंधमुक्त होण्याची स्वाभाविक ओढ. यातून नात्यातील संवाद हरवत जाऊन संशयाचे धुके निर्माण होते. दुरावा वाढत जातो. खटके उडायला लागतात.
पालक, मग तो कोणताही असो; आपल्या अपत्याच्या उज्ज्वल भविष्याबाबत चिंतीत असतो. तेवढ्या प्रमाणात त्याच्या जडण-घडणविषयी चिंतन घडत असते का? मुलांच्या शैक्षणिक कारकिर्दीविषयी जागरूक असू नये, असेही नाही. यासंदर्भात सजग असणे वेगळे आणि संवेदनशील असणे आणखी त्याहून वेगळे. आपल्या अपत्यांना आपली संपदा समजण्याचा प्रमाद पालकांकडून घडतो, तेव्हा समोरील प्रश्नांची उत्तरे अधिक जटील होत असतात. अशावेळी पालकांनी मुलांना थोडं समजून घ्यायला काय हरकत असावी? माणसाच्या जीवनक्रमातील वाढीची किशोरावस्था मुळात वादळी अवस्था. स्वाभाविकच पौगंडावस्थेतील मुलांचं एक वेगळं भावविश्व या अडनिड्या वयात तयार होतं. या वयात देहात एक उर्जस्वल, सळसळते चैतन्य निसर्गतः निर्माण होत असते. या चैतन्याच्या खळाळत्या प्रवाहांना विधायक दिशेने वळते करणे आवश्यक असते. सकारात्मक विचारांचे पाथेय सोबतीला घेऊन वळत्या केलेल्या वाटांनी व्यक्तित्वाचा विकास सहज, सोपा वगैरे होत असतो.
वयाचा हा कालावधी मुलांच्या आयुष्यात आत्मप्रतिमा घडण्याचा, घडविण्याचा काळ असल्याचे मानसशास्त्र सांगते. या वयातील मुलांसमोर कोणतेतरी विधायक उद्दिष्ट असणे आवश्यक आहे. जीवनात जे काही चांगले आहे ते मिळवण्यासाठी तुलाच प्रयत्न करावे लागतील, याची जाणीव करून देणे गरजेचे आहे. म्हणूनच कोणत्यातरी ध्येयप्रेरित विचारांची सोबत करीत त्याच्या मनाला स्वप्नांकित करणे महत्वाचे ठरते. त्याचा जीवनप्रवास निश्चित उद्दिष्टांकडे नेण्यासाठी काही लहानमोठ्या स्वप्नांची पेरणी मनात करावी लागते. ती तेथे जाणीवपूर्वक रुजवावी लागतात. जोपासावी लागतात. जीवनाची अखंड सोबत करणारा यश-अपयश नावाचा खेळ खेळण्यासाठी त्याला तयार करावे लागते. यशापयश जीवनाचा एक पैलू आहे, हे समजून द्यावे लागते.
आयुष्यात सदासर्वदा यशाच्या गंगेचा प्रवाहच वाहत राहील असे नाही, हे समजून सांगताना यशासाठी प्रयत्न करणं आणि ते सहज मिळत नाही, म्हणून निराश न होणं त्याला शिकवावे लागते. ‘यश’ नावाचा शब्द बोलायला, लिहायला बऱ्यापैकी लहान वाटत असला, तरी तो सहज आवाक्यात येणारा नाही. यशाची व्याख्या, परिमाणेही प्रत्येकाची वेगवेगळी असतात. आत्मविश्वास, अभिव्यक्ती, महत्वाकांक्षा, निर्णयक्षमता या साऱ्यांचा उत्कट आविष्कार म्हणजे यशसंपादन असते. सुखाचा शोध घेणं माणसाची स्वाभाविक प्रवृत्ती असते. सुखाच्या शोधात विश्वातील सारीच माणसं फिरत असतात. त्यात काही गैरही नाही. पण तरीही एक प्रश्न शिल्लक उरतोच, सुख म्हणजे काय असतं? आपली परिस्थिती कशी आहे यावर सुख अवलंबून नसते, तर परिस्थितीकडे आपण बघतो कसे, यावर असते. नाहीतरी विश्वात अशी कोणती गोष्ट आहे, जी सहज आपल्या हाती लागते?
स्पर्धेच्या वर्तमान जगात सारेच धावाधाव करत असताना आपण पाहतो. याचा अर्थ आपणही तसेच धावत सुटावे, असा नाही आणि स्पर्धेतून दूर राहावे असंही नाही. याकरिता समाजात वर्तत असताना योग्य काय, अयोग्य काय हे कळणे महत्वाचे आहे. पण बऱ्याचदा स्वतःच्या इगोसाठी मुलांना त्यांच्याकडील क्षमता दुर्लक्षित करून आवश्यक-अनावश्यक स्पर्धेत धावण्यासाठी उभे केले जाते. त्याच्याकडून बऱ्याच अपेक्षा केल्या जातात. दुर्दैवाने त्या पूर्ण करण्यास एखादं मूल असमर्थ ठरलं की मठ्ठ, दगड, भोपळा, बावळट अशी प्रशस्तिपत्रे त्याच्या हाती देण्याचा प्रमाद पालकांकडून वैयक्तिक आकांक्षेतून घडतो. यातून पुढचे प्रॉब्लेम सुरु होतात.
अभ्यासात हुशार असलेल्या शेजारच्या कुणा पिंकी, पिंटूशी तुलना सुरु होते. ‘तो किंवा ती आयआयटीसाठी तयारी करतोय, तुला निदान इंजीनियरिंग तरी जमलंच पाहिजे. नसता आम्हाला शेजाऱ्यांना तोंड दाखवायला जागा राहणार नाही. समाज, नातेवाईक काय म्हणतील?’ या आणि अशाप्रकारच्या विचारांची प्रवचने झडत राहतात. ही सक्ती कशासाठी? अवाजवी अपेक्षांपेक्षा पालकांनी आपलं वर्तन थोडं ओलाव्याचं, आपुलकीचं का ठेऊ नये? मुलांना समजूतदारपणाने सजलेल्या विचारांचे मुक्त आकाश देणारे स्वातंत्र्य देण्याएवढी व्यापकता, कल्पकता पालकांच्या विचारांत, वर्तनात असायला हवी. अमृतघट आपल्याच घरी भरलेले असताना इतर ठिकाणी वणवण फिरण्यात कोणते शहाणपण सामावले आहे? बंधनांनाच संस्कार समजून त्यातच बंदिस्त करू पाहणाऱ्या वातावरणात बालपण रम्य वगैरे वाटण्याऐवजी नकोसे वाटत असेल, तर मुलांचे काय चुकले?
आपण काय करू शकतो, याची ओळख मुलांना पालकांनीच करून द्यायला हवी. त्यांच्याकडील अंगभूत क्षमतांना पाहून त्याच्या शैक्षणिक वाटचालीविषयी निर्णय घ्यायला हवा. पोरगं बऱ्यापैकी चुणचुणीत असतं. अभ्यासातही त्याला चांगलीच गती असते. त्याच्या गतीला पाहून पालकांना भविष्यातील त्याच्यासह आपल्याही प्रगतीचे स्वप्ने दिसायला लागतात. मनात घर करून वसतीला असलेला अहं सुखावतो आणि यातून लक्ष्याच्या मागे धावण्याच्या शर्यतीचा खेळ सुरु होतो. पालकांना भविष्यातील आयआयटी, आयआयएम नामक प्रतिष्ठित वाटा डोळ्यासमोर दिसायला लागतात. ह्या आणि अशा अन्य काही सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त करून देणाऱ्या वाटांनी चालणेच तुझ्या जीवनाचे प्राप्तव्य आहे, अन्य क्षेत्रात कोणतंही उज्ज्वल भविष्य नाहीच, सारा अंधारच आहे. मळलेल्या वाटांनी चालून सुख कधी चालून तुझ्या दारी येणार नाही. जर ते अपेक्षेप्रमाणे मिळणार नसेल तर तिकडे का जावे, म्हणून त्याच्या माथी हे चुकलेलं तत्वज्ञान हाणले जाते. जगण्याचे हेच सुयोग्य शास्त्र असल्याचे शिकविले जाते.
कोणतीही कारणं न सांगता मुलांच्या डोक्यावर वजनदार आकांक्षांचं गाठोडं दिलं जातं. त्यांची पूर्तता व्हावी म्हणून प्रसंगी आपल्याकडील साऱ्या आर्थिकक्षमता पणाला लावून झापडबंद खेळ खेळला जातो. मुलांनी कितीही सांगितले; तुम्ही सांगत असलेल्या वाटेने चालण्यात मला कोणतेही स्वारस्य नाही, मला कला शाखेत प्रवेश घ्यायचा आहे, साहित्याचा अभ्यास करायचा आहे. पण याचा काहीही परिणाम आपण निवडलेला पर्यायच योग्य आहे, असे मानणाऱ्या पालकांच्या मतपरिवर्तनात होत नाही. कोणाला क्रीडांगणावर आपलं जगणं शोधायचं असतं, कोणाला अभिनय करून स्वतःच्या क्षमतांचा शोध घ्यायचा असतो, कोणाला चित्रे काढायची असतात; तरीही काही उपयोग होण्याची शक्यता नसतेच. ‘नाही, तुझं काय ते मला सांगू नकोस, हे भिकेचे डोहाळे कधीपासून लागले तुला? काही अक्कल वापरायला शिक! ते काही नाही, मला वाटते म्हणून हे करायलाच हवे.’ पालकांच्या अशा वागण्यातून मुलांची आवड काय आहे, त्याच्याकडे क्षमता किती आणि कोणत्या आहेत; याकडे सोयिस्कर दुर्लक्ष होते.
खरंतर जन्मलेल्या प्रत्येक जिवाकडे निसर्गाने काही अंगभूत क्षमता दिलेल्या असतात. हत्तीकडे प्रचंड ताकद असते, म्हणून काही त्या ताकदीच्या बळावर तो आपला परिसर उध्वस्त करीत नाही. वाघाला तीक्ष्ण नखे निसर्गाने दिली आहेत, ते काही गवत कापण्यासाठी नाही. मोर दिसतो सुंदर, नाचतोही चांगला; पण त्याच्या पदन्यासाच्या पद्धतीत कोणतेही परिवर्तन हजारो वर्षापासून आजपर्यंत घडले नाही. कावळे, चिमण्यांनी आपल्या घरांचं डिझाईन काही बदलेलं नाही. माणसाने प्रगतीचे नवेनवे आयाम निर्माण केले. त्याच्या घराच्या इंटेरियर पासून ते जीवन जगण्याच्या डिझाईनपर्यंत सारंसारं काही बदलून घेतलं आहे, कारण त्याच्याकडे असणारी बुद्धी आणि त्यातून निर्मित विचारांची शक्ती. आपण जगतो कशासाठी, हा प्रश्न माणसांनाच पडतो. प्राण्यांना अवकाशयाने आकाशात नेण्याची स्वप्ने येत नाहीत. त्यांच्या गरजा शरीरधर्माशी निगडित असतात. माणसांच्या गरजा शरीरधर्माशी जेवढ्या निगडित असतात, त्यापेक्षा मनाशी अधिक संबधित असतात. संवेदनशील मनाला प्रश्न विचारून आपण निवडलेल्या मार्गाचे माणसाने मनःपूर्वक मनन करायला काय हरकत असावी?
माणूस जगतो कशासाठी? सांगणे अवघड आहे. त्याची कारणंही अनेक असू शकतात. प्रत्येकाची वेगळी असतात. कोणाही पालकाला हा प्रश्न विचारून पाहिला, तर त्याचं उत्तर बहुदा पोराबाळासाठी, असं हमखास येतेच येते. मग असे असेल तर निसर्गातील इतर जीवही जगतच असतात की. त्यांचंही वंशसातत्य ते टिकवून ठेवतातच. उन्हाळ्यात पिवळे पडलेले गवतही पावसाच्या पहिल्या शिडकाव्याने हिरवे होते. तेही आपली जीवसाखळी पुढे नेतच असते. मुंगीसारखा छोटासा जीवही वारुळात वाढणाऱ्या पिढीसाठी अन्न साठवतो. मधमाशी कणाकणाने मध जमा करते, ते तिच्या परिवारासाठीच. मग माणसांचं वेगळेपण असे काय? त्याच्या जगण्यात निश्चित असा विचार असतो. कोणतीतरी नवी दिशा असते. पण जीवनातील हे नावीन्य दुर्लक्षित होते, तेव्हा जगण्याच्या दिशाच बदलतात. स्वतःसाठी घर बांधताना सिमेंट, वाळू, विटा कोणत्या वापराव्यात याची काळजी घेतली जाते. अगदी भिंतीना दिल्या जाणाऱ्या रंगांच्या शेड्स कोणत्या असाव्यात याचेही काटेकोरपणे नियोजन केले जाते. एवढं सूक्ष्म नियोजन करणारी माणसे मनालाही त्याचे अंगभूत रंग असतात, त्याच्याही काही शेड्स असतात, हे कसे काय विसरतात?
प्रतिष्ठेच्या प्रतिमा तयार करून त्यांच्या गरजा बनवून घेतल्या जातात, तेव्हा त्याभोवती आवर्तने घडत राहतात. गरजांच्या मूलभूत असण्यावर लक्ष केंद्रित होते; पण मनातील मूलभूत प्रश्न तसेच अनुत्तरित राहतात आणि जीवनातील निरामय आनंदाला माणसं पारखी होतात. आरोग्य ठीक राहावे म्हणून कुठलंतरी टॉनिक घेतले जाते. मन ठीक राहावे म्हणून आपुलकीचे, आस्थेचे टॉनिक घ्यायला हवे, ते न घेता तसेच राहते. माणसांच्या मनाचंही आरोग्य असतं, हे लक्षात येतच नाही. मनाला घडवण्यासाठी आणि जीवनाला परिणत करण्यासाठी काही मूल्यांचा अंगिकार करून ती जगण्यात रुजवणे आवश्यक असते. हे रुजणे, वाढणे किती जणांच्या आयुष्यात सातत्याने घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे अवघड आहे. मूल्यांचा अंगिकार घडणे व्यक्तिसापेक्ष संज्ञा आहे. प्रत्येकाला वाटते, आम्ही समाजाने आखून दिलेल्या चौकटींचे कधी उल्लंघन केलं नाही, आमचं वर्तन नीतिसंमत आहे. याच मार्गाने आम्ही घडलो आहोत. आम्हांला आमच्या पालकांनी त्यांच्या तंत्राने घडविले. प्रसंगी चार धपाटे घातले, म्हणून आम्ही काही त्यांच्या विरोधात बंड केले नाही. सोबत असणारा समाजच मॉरल पोलिसिंग करून आमचं सामाजिक जगणं घडवत होता. तुमच्या मानसशास्त्राला काय सांगायचं ते सांगू द्या, सगळेच प्रश्न काही मानसशास्त्रातील व्याख्यांनी सुटत नाहीत. तेथे अनुभवाचेच शास्त्र असायला लागते. वागलो मुलांशी थोडे कठोर तर बिघडले कुठे?
संस्कार अविरत चालणारी प्रक्रिया आहे. ते कुठून आणि कसे व्हावेत, याचे निश्चित नियम सांगता येत नाहीत. तरीही त्याची सुरवात कुटुंबापासून होते, असे म्हणू या. बऱ्याचदा आपण ऐकतो की, आई हे संस्कारांचं विद्यापीठ आहे, मग याच न्यायाने बापाला या विद्यापीठाचा कुलगुरू का म्हणू नये? घर सांभाळण्याची जबाबदारी आईची असेल, तर येथील गुणवत्तेचे संवर्धन करणारे निर्णय बापानेच घेणे गरजेचे नाही का? पण बहुदा निर्णय घेण्याऐवजी लादलेच जातात. एखादी गोष्ट लादून यशाचा सोपान चढता येत नाही. लादून मिळालेल्या कोणत्याही यशाचा उत्सव साजरा करता येत नाही. समोर मंदिर असेल तर हात सहज जोडले जातात, ते कुठेही नाही जुळत. हात जुळण्यासाठी अंतःकरणात श्रद्धा असायला लागते. संस्कारांचेही असेच काहीसे असते. ते लादून येतील कसे?
परिस्थिती, परिवार, समाज, शिक्षक ही आणखी काही संस्कारांची उगमस्थाने आहेत. येथून आयुष्याच्या उन्नयनाचे काही मार्ग गवसतात. शिक्षित असणं आणि सुसंस्कारित असणं या भिन्न गोष्टी आहेत. संस्कारातून घडून तसंच वागणं व्हावं, यासाठी जीवनाला जाणीवपूर्वक आकार द्यावा लागतो. संस्कारांचे धडे काही आणि वागणे काही असेल, तर जीवनाला घडणे अवघड होत जाते. कोणतीही परिस्थितीशरण अगतिकता व्यक्तित्वाला नव्या उंचीवर नेऊ शकत नाही. याची जाणीव पालक म्हणून असणे अगत्याचे असते. मूल घराचं वैभव असतं; तेवढंच देशाचं, समाजाचंही संचित असतं, हे संचित समाजात जेवढं साकारते त्यापेक्षा अधिक कुटुंबात आकार घेत असते. याकरिता व्यक्तित्वविकसनात बाधा ठरणारा जगण्यातील अनावश्यक भाग काढून टाकावा लागतो. संत्र्याची झाडं लावून सीताफळे येण्याची वाट पाहणे, हा शुद्ध वेडाचार ठरतो. समर्पण, सेवा, संवेदना, साहचर्य, सामंजस्य यासाऱ्या सामुग्रींचं उगमस्थान कुटुंबच असतं, मात्र त्यासाठी तेथे स्वातंत्र्याचा वारा सतत वाहत राहणे गरजेचे असते. इतरांची मने समजून घेणारी संवेदनशील मने येथून घडवावी लागतात.
विद्यमान पिढीच्या जगण्यात कालप्रणित ज्ञानतंत्रज्ञानातून आलेली व्यवधाने वाढत चालली आहेत. व्हर्च्युअल जग त्यांच्या हाती आहे. व्हर्च्युअल जगाशी कनेक्ट होताना अॅक्च्युअल जगाचा विसर या पिढीला पडतोय. आभासात रमणारी ही मने संवेदनशीलता हरवत चालली आहेत. फेसबुकवर कुठल्यातरी फालतू पोस्ट करणाऱ्या आणि त्यांना लाईक करणाऱ्या मुलांच्या संवेदनांचा प्रवास कुठे आणि कोणत्या दिशेला चालला आहे? स्वतःच्या सेल्फी काढून फेसबुकवर टाकून कुणीतरी लाईक करण्याची आणि कुठल्याशा थिल्लर कॉमेंटची वाट पाहणाऱ्यासमोर उत्तुंग आदर्शच नाहीत का?
वयाच्या चौदाव्या वर्षी स्वराज्याची प्रतिज्ञा करणारे शिवबा, सोळाव्या वर्षी ज्ञानेश्वरी लिहिणाऱ्या ज्ञानेश्वरांचे कर्तृत्व माहीत असूनही सोयिस्करपणे विस्मरणात चालले आहे. स्पर्धेच्या आवर्तात धावणाऱ्या पिढीच्या संवेदना बोथट होत आहेत. दुसऱ्याच्या दुःखाने भरून आलेले डोळे म्हणजे संस्कृती, असं म्हणतात. आमचे डोळे संवेदनशीलताच विसरत आहेत. आपल्या संस्कृतीने केलेल्या संस्कारांचे पाझर अवरुद्ध होत आहेत. सेवा, सहकार्य, सहानुभूती, शालीनता, शांती या मूल्यांना दुर्लक्षित करून संकुचित स्वार्थाच्या साध्यासाठी सैरभैर होणारी मुलं संस्कारांनी घडवणं पालकांसमोरील मोठी समस्या आहे. पैसा नावाच्या परिघाभोवती पळापळ करणारे पालक मुलांना आपली संपत्ती समजत असतील आणि त्यांना पॉकेटमनी दिले, म्हणजे सगळी सुखे मिळतात असे वाटत असेल तर, त्या चैतन्यदायी उर्जेच्या सळसळत्या प्रवाहांना स्वतःचे अस्तित्व उरतेच किती?
आपल्या आजूबाजूला अशीही काही माणसं आहेत, ज्यांनी यशाची आपल्यापुरती लहानमोठी व्याख्या करून घेतली आहे. ते मिळवण्यासाठी कस्तुरीमृगासारखे त्यामागे धावत आहेत. मुलांनाही नकळत हाच विकार जडत चालला आहे. गुणपत्रकावरील गुणांचे आकडे म्हणजेच गुणवत्ता आहे, असे समजणारे हे चैतन्य जगण्यातील गुणवत्ता हरवून बसले आहे. एकेका गुणासाठी जीवघेणी स्पर्धा. यासाठी काहीही करण्याची मानसिकता प्रबळ होत जाते. सारे विधिनिषेध पायतळी तुडविले जातात. अपयश पदरी पडणे म्हणजे जीवनाचे वैराण वाळवंट होणे, असे समजून वागणे घडत आहे. दुर्दैवाने अपयश आले की, सुंदर जीवनाच्या सांगतेचे अध्याय; ज्याला जीवन म्हणजे काय, हेच अजून नीट कळले नाही त्यांच्याकडून लेखांकित होत आहेत. बेभान धावण्याकडे साऱ्यांचे लक्ष लागले आहे. आजूबाजूला एक सुंदर जग आहे. त्यात सूर्योदय आहे, सूर्यास्त आहे. कूस बदलणारे ऋतू आहेत. निसर्गाचे निरनिराळे निरामय आविष्कार आहेत, याचेही भान उरलेले नाही. हव्यासापायी कोणत्यातरी बेगडी यशाच्या काटेरी पथावरून धावत आहेत. त्यांच्या अशा धावण्याने पावलाखालची वाटच नाही, तर जगण्याची दिशाही हरवत चालली आहे.
कुटुंब नावाची संस्था विस्कळीत होत आहे. पैसा जगण्याचे साधन न राहता साध्य बनत आहे. बँकमधील अकाऊंटवर शिल्लक वाढताना पाहण्यात आनंद मिळतोय. त्यात आणखी काही अंकांची भर घालण्यासाठी धडपड चालली आहे. कुटुंबाचा कणा प्रेम, सहवास, साहचर्य असते, या गुणांनी विणलेला गोफ सैल होतो आहे. प्रेमापासून वंचित आणि अपेक्षांच्या ओझ्याने दमछाक झालेली मने वैफल्यग्रस्त होत आहेत. क्षणाच्या अविचारातून जीवनाच्या मैफलीचे सूर सुटत चालले आहेत. स्पर्धेच्या वाटेने धावणारे जगण्यातून काय गमावत आहेत, याचीही जाणीव राहिली नाही. हातात स्मार्टफोन आहे. पाठीवरील सॅकमध्ये लॅपटॉप लटकतो आहे. घराच्या भिंतीवरील टीव्हीच्या व्हर्च्युअल जगात आसक्तीच्या रंगांची अखंड उधळण सुरु आहे. भौतिक सुखांची लालसा वाढत आहे. भोगवादाला सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त होत आहे. या आभासी विश्वाला रमणीय समजून माणसं त्यात वावरत आहेत; पण वास्तवापासून विपरीत दिशेने दूरवर चालली आहेत. हे दुरावलेपण सांधण्यासाठी थ्री जी, फोर जी कनेक्टीव्हिटीपेक्षा आपल्या जगण्यात जाण आणि भान निर्माण करून संवेदनांशी कनेक्ट करणारा विचार आणणे महत्वाचे आहे. कारण एखाद्या गोष्टीबाबत नुसती सहानुभूती असून उपयोगाची नसते, त्यासाठी अनुभूतीही असायला लागते.
असे प्रसंग शिक्षकीपेशात काम करणाऱ्यांसाठी नवीन नाहीत. अधून-मधून पालकांकडून आपल्या पाल्यांविषयी अशा तक्रारी होतच असतात. त्यावर यथासंभव, यथासमय मार्ग काढण्याचा, उपाय शोधण्याचा प्रयत्न शिक्षक करीत असतात. तक्रारी नव्या नसल्या तरी परीक्षा- त्यातही दहावी, बारावीतील वर्गाच्या असल्या की, यांचं प्रमाण अधिक होतं. परीक्षा कोणतीही असू द्या; परीक्षा म्हटल्या की, पालक जरा जास्तच जागरूक होतात. त्यातही बोर्डाच्या परीक्षांभोवती एक अनावश्यक वलय समाजात निर्माण झालेलं असल्याने त्या उत्तम गुणांनी उत्तीर्ण होणं, हेच आपल्या मुलाच्या जगण्याचं सार्थक वगैरे असल्याचे वाटायला लागते आणि अपेक्षांचे भले मोठे गाठोडे त्याच्या डोक्यावर चढविले जाते. त्याची आवड-निवड, क्षमता या गोष्टींना पद्धतशीर फाटा दिला जातो. त्यांच्यासमोर प्रेमळ पित्याऐवजी बाप नावाचा ‘रिंगमास्तर’ उभा राहतो. अपेक्षांच्या फटक्यांनी तो परीक्षा नावाच्या पिंजऱ्यात गरगर फिरवत त्यांच्याकडून कसरती करून घेतो. या कसरती कधीकधी क्षमतेच्या पलीकडे होतात आणि परिणाम समोर येतो, बंडखोरी. विरोधाचे सूर तीव्र व्हायला लागतात आणि एक दिवस या जाचक बंधनांना झुगारून देत आपलं स्वत्व शोधण्यासाठी पावले बंडाच्या वाटेने चालती होतात. आपले इगो गोंजारत राहिल्याने नात्यातले रेशीमबंध ताणले जातात. प्रेमाचे पीळ सैलावतात. कधी हे धागे तुटतात.
पालक आणि मुलं यांचं वर्तन कसं असावं, याविषयी मतभिन्नता असू शकते. काही प्रवाद असू शकतात. दोन पिढ्यांमधील विचारांचे अंतर वर्तनात विसंगती निर्माण करते. यालाच कोणी जनरेशन गॅप वगैरे म्हणतात. वागण्याच्या भिन्न पद्धती; स्वतःच ठरवून घेतलेल्या दिशा बदलायला तयार नसतात. आपल्याच विचाराने जगण्याच्या पद्धतींना वास्तव समजलं गेल्याने वैचारिक अंतर वाढतच जाते. दोघेही आपापल्या मतांवर ठाम असल्याचा हा परिपाक असतो. एका बाजूने नियंत्रणाचे ताणलेले दोर, तर दुसरीकडे बंधमुक्त होण्याची स्वाभाविक ओढ. यातून नात्यातील संवाद हरवत जाऊन संशयाचे धुके निर्माण होते. दुरावा वाढत जातो. खटके उडायला लागतात.
पालक, मग तो कोणताही असो; आपल्या अपत्याच्या उज्ज्वल भविष्याबाबत चिंतीत असतो. तेवढ्या प्रमाणात त्याच्या जडण-घडणविषयी चिंतन घडत असते का? मुलांच्या शैक्षणिक कारकिर्दीविषयी जागरूक असू नये, असेही नाही. यासंदर्भात सजग असणे वेगळे आणि संवेदनशील असणे आणखी त्याहून वेगळे. आपल्या अपत्यांना आपली संपदा समजण्याचा प्रमाद पालकांकडून घडतो, तेव्हा समोरील प्रश्नांची उत्तरे अधिक जटील होत असतात. अशावेळी पालकांनी मुलांना थोडं समजून घ्यायला काय हरकत असावी? माणसाच्या जीवनक्रमातील वाढीची किशोरावस्था मुळात वादळी अवस्था. स्वाभाविकच पौगंडावस्थेतील मुलांचं एक वेगळं भावविश्व या अडनिड्या वयात तयार होतं. या वयात देहात एक उर्जस्वल, सळसळते चैतन्य निसर्गतः निर्माण होत असते. या चैतन्याच्या खळाळत्या प्रवाहांना विधायक दिशेने वळते करणे आवश्यक असते. सकारात्मक विचारांचे पाथेय सोबतीला घेऊन वळत्या केलेल्या वाटांनी व्यक्तित्वाचा विकास सहज, सोपा वगैरे होत असतो.
वयाचा हा कालावधी मुलांच्या आयुष्यात आत्मप्रतिमा घडण्याचा, घडविण्याचा काळ असल्याचे मानसशास्त्र सांगते. या वयातील मुलांसमोर कोणतेतरी विधायक उद्दिष्ट असणे आवश्यक आहे. जीवनात जे काही चांगले आहे ते मिळवण्यासाठी तुलाच प्रयत्न करावे लागतील, याची जाणीव करून देणे गरजेचे आहे. म्हणूनच कोणत्यातरी ध्येयप्रेरित विचारांची सोबत करीत त्याच्या मनाला स्वप्नांकित करणे महत्वाचे ठरते. त्याचा जीवनप्रवास निश्चित उद्दिष्टांकडे नेण्यासाठी काही लहानमोठ्या स्वप्नांची पेरणी मनात करावी लागते. ती तेथे जाणीवपूर्वक रुजवावी लागतात. जोपासावी लागतात. जीवनाची अखंड सोबत करणारा यश-अपयश नावाचा खेळ खेळण्यासाठी त्याला तयार करावे लागते. यशापयश जीवनाचा एक पैलू आहे, हे समजून द्यावे लागते.
आयुष्यात सदासर्वदा यशाच्या गंगेचा प्रवाहच वाहत राहील असे नाही, हे समजून सांगताना यशासाठी प्रयत्न करणं आणि ते सहज मिळत नाही, म्हणून निराश न होणं त्याला शिकवावे लागते. ‘यश’ नावाचा शब्द बोलायला, लिहायला बऱ्यापैकी लहान वाटत असला, तरी तो सहज आवाक्यात येणारा नाही. यशाची व्याख्या, परिमाणेही प्रत्येकाची वेगवेगळी असतात. आत्मविश्वास, अभिव्यक्ती, महत्वाकांक्षा, निर्णयक्षमता या साऱ्यांचा उत्कट आविष्कार म्हणजे यशसंपादन असते. सुखाचा शोध घेणं माणसाची स्वाभाविक प्रवृत्ती असते. सुखाच्या शोधात विश्वातील सारीच माणसं फिरत असतात. त्यात काही गैरही नाही. पण तरीही एक प्रश्न शिल्लक उरतोच, सुख म्हणजे काय असतं? आपली परिस्थिती कशी आहे यावर सुख अवलंबून नसते, तर परिस्थितीकडे आपण बघतो कसे, यावर असते. नाहीतरी विश्वात अशी कोणती गोष्ट आहे, जी सहज आपल्या हाती लागते?
स्पर्धेच्या वर्तमान जगात सारेच धावाधाव करत असताना आपण पाहतो. याचा अर्थ आपणही तसेच धावत सुटावे, असा नाही आणि स्पर्धेतून दूर राहावे असंही नाही. याकरिता समाजात वर्तत असताना योग्य काय, अयोग्य काय हे कळणे महत्वाचे आहे. पण बऱ्याचदा स्वतःच्या इगोसाठी मुलांना त्यांच्याकडील क्षमता दुर्लक्षित करून आवश्यक-अनावश्यक स्पर्धेत धावण्यासाठी उभे केले जाते. त्याच्याकडून बऱ्याच अपेक्षा केल्या जातात. दुर्दैवाने त्या पूर्ण करण्यास एखादं मूल असमर्थ ठरलं की मठ्ठ, दगड, भोपळा, बावळट अशी प्रशस्तिपत्रे त्याच्या हाती देण्याचा प्रमाद पालकांकडून वैयक्तिक आकांक्षेतून घडतो. यातून पुढचे प्रॉब्लेम सुरु होतात.
अभ्यासात हुशार असलेल्या शेजारच्या कुणा पिंकी, पिंटूशी तुलना सुरु होते. ‘तो किंवा ती आयआयटीसाठी तयारी करतोय, तुला निदान इंजीनियरिंग तरी जमलंच पाहिजे. नसता आम्हाला शेजाऱ्यांना तोंड दाखवायला जागा राहणार नाही. समाज, नातेवाईक काय म्हणतील?’ या आणि अशाप्रकारच्या विचारांची प्रवचने झडत राहतात. ही सक्ती कशासाठी? अवाजवी अपेक्षांपेक्षा पालकांनी आपलं वर्तन थोडं ओलाव्याचं, आपुलकीचं का ठेऊ नये? मुलांना समजूतदारपणाने सजलेल्या विचारांचे मुक्त आकाश देणारे स्वातंत्र्य देण्याएवढी व्यापकता, कल्पकता पालकांच्या विचारांत, वर्तनात असायला हवी. अमृतघट आपल्याच घरी भरलेले असताना इतर ठिकाणी वणवण फिरण्यात कोणते शहाणपण सामावले आहे? बंधनांनाच संस्कार समजून त्यातच बंदिस्त करू पाहणाऱ्या वातावरणात बालपण रम्य वगैरे वाटण्याऐवजी नकोसे वाटत असेल, तर मुलांचे काय चुकले?
आपण काय करू शकतो, याची ओळख मुलांना पालकांनीच करून द्यायला हवी. त्यांच्याकडील अंगभूत क्षमतांना पाहून त्याच्या शैक्षणिक वाटचालीविषयी निर्णय घ्यायला हवा. पोरगं बऱ्यापैकी चुणचुणीत असतं. अभ्यासातही त्याला चांगलीच गती असते. त्याच्या गतीला पाहून पालकांना भविष्यातील त्याच्यासह आपल्याही प्रगतीचे स्वप्ने दिसायला लागतात. मनात घर करून वसतीला असलेला अहं सुखावतो आणि यातून लक्ष्याच्या मागे धावण्याच्या शर्यतीचा खेळ सुरु होतो. पालकांना भविष्यातील आयआयटी, आयआयएम नामक प्रतिष्ठित वाटा डोळ्यासमोर दिसायला लागतात. ह्या आणि अशा अन्य काही सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त करून देणाऱ्या वाटांनी चालणेच तुझ्या जीवनाचे प्राप्तव्य आहे, अन्य क्षेत्रात कोणतंही उज्ज्वल भविष्य नाहीच, सारा अंधारच आहे. मळलेल्या वाटांनी चालून सुख कधी चालून तुझ्या दारी येणार नाही. जर ते अपेक्षेप्रमाणे मिळणार नसेल तर तिकडे का जावे, म्हणून त्याच्या माथी हे चुकलेलं तत्वज्ञान हाणले जाते. जगण्याचे हेच सुयोग्य शास्त्र असल्याचे शिकविले जाते.
कोणतीही कारणं न सांगता मुलांच्या डोक्यावर वजनदार आकांक्षांचं गाठोडं दिलं जातं. त्यांची पूर्तता व्हावी म्हणून प्रसंगी आपल्याकडील साऱ्या आर्थिकक्षमता पणाला लावून झापडबंद खेळ खेळला जातो. मुलांनी कितीही सांगितले; तुम्ही सांगत असलेल्या वाटेने चालण्यात मला कोणतेही स्वारस्य नाही, मला कला शाखेत प्रवेश घ्यायचा आहे, साहित्याचा अभ्यास करायचा आहे. पण याचा काहीही परिणाम आपण निवडलेला पर्यायच योग्य आहे, असे मानणाऱ्या पालकांच्या मतपरिवर्तनात होत नाही. कोणाला क्रीडांगणावर आपलं जगणं शोधायचं असतं, कोणाला अभिनय करून स्वतःच्या क्षमतांचा शोध घ्यायचा असतो, कोणाला चित्रे काढायची असतात; तरीही काही उपयोग होण्याची शक्यता नसतेच. ‘नाही, तुझं काय ते मला सांगू नकोस, हे भिकेचे डोहाळे कधीपासून लागले तुला? काही अक्कल वापरायला शिक! ते काही नाही, मला वाटते म्हणून हे करायलाच हवे.’ पालकांच्या अशा वागण्यातून मुलांची आवड काय आहे, त्याच्याकडे क्षमता किती आणि कोणत्या आहेत; याकडे सोयिस्कर दुर्लक्ष होते.
खरंतर जन्मलेल्या प्रत्येक जिवाकडे निसर्गाने काही अंगभूत क्षमता दिलेल्या असतात. हत्तीकडे प्रचंड ताकद असते, म्हणून काही त्या ताकदीच्या बळावर तो आपला परिसर उध्वस्त करीत नाही. वाघाला तीक्ष्ण नखे निसर्गाने दिली आहेत, ते काही गवत कापण्यासाठी नाही. मोर दिसतो सुंदर, नाचतोही चांगला; पण त्याच्या पदन्यासाच्या पद्धतीत कोणतेही परिवर्तन हजारो वर्षापासून आजपर्यंत घडले नाही. कावळे, चिमण्यांनी आपल्या घरांचं डिझाईन काही बदलेलं नाही. माणसाने प्रगतीचे नवेनवे आयाम निर्माण केले. त्याच्या घराच्या इंटेरियर पासून ते जीवन जगण्याच्या डिझाईनपर्यंत सारंसारं काही बदलून घेतलं आहे, कारण त्याच्याकडे असणारी बुद्धी आणि त्यातून निर्मित विचारांची शक्ती. आपण जगतो कशासाठी, हा प्रश्न माणसांनाच पडतो. प्राण्यांना अवकाशयाने आकाशात नेण्याची स्वप्ने येत नाहीत. त्यांच्या गरजा शरीरधर्माशी निगडित असतात. माणसांच्या गरजा शरीरधर्माशी जेवढ्या निगडित असतात, त्यापेक्षा मनाशी अधिक संबधित असतात. संवेदनशील मनाला प्रश्न विचारून आपण निवडलेल्या मार्गाचे माणसाने मनःपूर्वक मनन करायला काय हरकत असावी?
माणूस जगतो कशासाठी? सांगणे अवघड आहे. त्याची कारणंही अनेक असू शकतात. प्रत्येकाची वेगळी असतात. कोणाही पालकाला हा प्रश्न विचारून पाहिला, तर त्याचं उत्तर बहुदा पोराबाळासाठी, असं हमखास येतेच येते. मग असे असेल तर निसर्गातील इतर जीवही जगतच असतात की. त्यांचंही वंशसातत्य ते टिकवून ठेवतातच. उन्हाळ्यात पिवळे पडलेले गवतही पावसाच्या पहिल्या शिडकाव्याने हिरवे होते. तेही आपली जीवसाखळी पुढे नेतच असते. मुंगीसारखा छोटासा जीवही वारुळात वाढणाऱ्या पिढीसाठी अन्न साठवतो. मधमाशी कणाकणाने मध जमा करते, ते तिच्या परिवारासाठीच. मग माणसांचं वेगळेपण असे काय? त्याच्या जगण्यात निश्चित असा विचार असतो. कोणतीतरी नवी दिशा असते. पण जीवनातील हे नावीन्य दुर्लक्षित होते, तेव्हा जगण्याच्या दिशाच बदलतात. स्वतःसाठी घर बांधताना सिमेंट, वाळू, विटा कोणत्या वापराव्यात याची काळजी घेतली जाते. अगदी भिंतीना दिल्या जाणाऱ्या रंगांच्या शेड्स कोणत्या असाव्यात याचेही काटेकोरपणे नियोजन केले जाते. एवढं सूक्ष्म नियोजन करणारी माणसे मनालाही त्याचे अंगभूत रंग असतात, त्याच्याही काही शेड्स असतात, हे कसे काय विसरतात?
प्रतिष्ठेच्या प्रतिमा तयार करून त्यांच्या गरजा बनवून घेतल्या जातात, तेव्हा त्याभोवती आवर्तने घडत राहतात. गरजांच्या मूलभूत असण्यावर लक्ष केंद्रित होते; पण मनातील मूलभूत प्रश्न तसेच अनुत्तरित राहतात आणि जीवनातील निरामय आनंदाला माणसं पारखी होतात. आरोग्य ठीक राहावे म्हणून कुठलंतरी टॉनिक घेतले जाते. मन ठीक राहावे म्हणून आपुलकीचे, आस्थेचे टॉनिक घ्यायला हवे, ते न घेता तसेच राहते. माणसांच्या मनाचंही आरोग्य असतं, हे लक्षात येतच नाही. मनाला घडवण्यासाठी आणि जीवनाला परिणत करण्यासाठी काही मूल्यांचा अंगिकार करून ती जगण्यात रुजवणे आवश्यक असते. हे रुजणे, वाढणे किती जणांच्या आयुष्यात सातत्याने घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे अवघड आहे. मूल्यांचा अंगिकार घडणे व्यक्तिसापेक्ष संज्ञा आहे. प्रत्येकाला वाटते, आम्ही समाजाने आखून दिलेल्या चौकटींचे कधी उल्लंघन केलं नाही, आमचं वर्तन नीतिसंमत आहे. याच मार्गाने आम्ही घडलो आहोत. आम्हांला आमच्या पालकांनी त्यांच्या तंत्राने घडविले. प्रसंगी चार धपाटे घातले, म्हणून आम्ही काही त्यांच्या विरोधात बंड केले नाही. सोबत असणारा समाजच मॉरल पोलिसिंग करून आमचं सामाजिक जगणं घडवत होता. तुमच्या मानसशास्त्राला काय सांगायचं ते सांगू द्या, सगळेच प्रश्न काही मानसशास्त्रातील व्याख्यांनी सुटत नाहीत. तेथे अनुभवाचेच शास्त्र असायला लागते. वागलो मुलांशी थोडे कठोर तर बिघडले कुठे?
संस्कार अविरत चालणारी प्रक्रिया आहे. ते कुठून आणि कसे व्हावेत, याचे निश्चित नियम सांगता येत नाहीत. तरीही त्याची सुरवात कुटुंबापासून होते, असे म्हणू या. बऱ्याचदा आपण ऐकतो की, आई हे संस्कारांचं विद्यापीठ आहे, मग याच न्यायाने बापाला या विद्यापीठाचा कुलगुरू का म्हणू नये? घर सांभाळण्याची जबाबदारी आईची असेल, तर येथील गुणवत्तेचे संवर्धन करणारे निर्णय बापानेच घेणे गरजेचे नाही का? पण बहुदा निर्णय घेण्याऐवजी लादलेच जातात. एखादी गोष्ट लादून यशाचा सोपान चढता येत नाही. लादून मिळालेल्या कोणत्याही यशाचा उत्सव साजरा करता येत नाही. समोर मंदिर असेल तर हात सहज जोडले जातात, ते कुठेही नाही जुळत. हात जुळण्यासाठी अंतःकरणात श्रद्धा असायला लागते. संस्कारांचेही असेच काहीसे असते. ते लादून येतील कसे?
परिस्थिती, परिवार, समाज, शिक्षक ही आणखी काही संस्कारांची उगमस्थाने आहेत. येथून आयुष्याच्या उन्नयनाचे काही मार्ग गवसतात. शिक्षित असणं आणि सुसंस्कारित असणं या भिन्न गोष्टी आहेत. संस्कारातून घडून तसंच वागणं व्हावं, यासाठी जीवनाला जाणीवपूर्वक आकार द्यावा लागतो. संस्कारांचे धडे काही आणि वागणे काही असेल, तर जीवनाला घडणे अवघड होत जाते. कोणतीही परिस्थितीशरण अगतिकता व्यक्तित्वाला नव्या उंचीवर नेऊ शकत नाही. याची जाणीव पालक म्हणून असणे अगत्याचे असते. मूल घराचं वैभव असतं; तेवढंच देशाचं, समाजाचंही संचित असतं, हे संचित समाजात जेवढं साकारते त्यापेक्षा अधिक कुटुंबात आकार घेत असते. याकरिता व्यक्तित्वविकसनात बाधा ठरणारा जगण्यातील अनावश्यक भाग काढून टाकावा लागतो. संत्र्याची झाडं लावून सीताफळे येण्याची वाट पाहणे, हा शुद्ध वेडाचार ठरतो. समर्पण, सेवा, संवेदना, साहचर्य, सामंजस्य यासाऱ्या सामुग्रींचं उगमस्थान कुटुंबच असतं, मात्र त्यासाठी तेथे स्वातंत्र्याचा वारा सतत वाहत राहणे गरजेचे असते. इतरांची मने समजून घेणारी संवेदनशील मने येथून घडवावी लागतात.
विद्यमान पिढीच्या जगण्यात कालप्रणित ज्ञानतंत्रज्ञानातून आलेली व्यवधाने वाढत चालली आहेत. व्हर्च्युअल जग त्यांच्या हाती आहे. व्हर्च्युअल जगाशी कनेक्ट होताना अॅक्च्युअल जगाचा विसर या पिढीला पडतोय. आभासात रमणारी ही मने संवेदनशीलता हरवत चालली आहेत. फेसबुकवर कुठल्यातरी फालतू पोस्ट करणाऱ्या आणि त्यांना लाईक करणाऱ्या मुलांच्या संवेदनांचा प्रवास कुठे आणि कोणत्या दिशेला चालला आहे? स्वतःच्या सेल्फी काढून फेसबुकवर टाकून कुणीतरी लाईक करण्याची आणि कुठल्याशा थिल्लर कॉमेंटची वाट पाहणाऱ्यासमोर उत्तुंग आदर्शच नाहीत का?
वयाच्या चौदाव्या वर्षी स्वराज्याची प्रतिज्ञा करणारे शिवबा, सोळाव्या वर्षी ज्ञानेश्वरी लिहिणाऱ्या ज्ञानेश्वरांचे कर्तृत्व माहीत असूनही सोयिस्करपणे विस्मरणात चालले आहे. स्पर्धेच्या आवर्तात धावणाऱ्या पिढीच्या संवेदना बोथट होत आहेत. दुसऱ्याच्या दुःखाने भरून आलेले डोळे म्हणजे संस्कृती, असं म्हणतात. आमचे डोळे संवेदनशीलताच विसरत आहेत. आपल्या संस्कृतीने केलेल्या संस्कारांचे पाझर अवरुद्ध होत आहेत. सेवा, सहकार्य, सहानुभूती, शालीनता, शांती या मूल्यांना दुर्लक्षित करून संकुचित स्वार्थाच्या साध्यासाठी सैरभैर होणारी मुलं संस्कारांनी घडवणं पालकांसमोरील मोठी समस्या आहे. पैसा नावाच्या परिघाभोवती पळापळ करणारे पालक मुलांना आपली संपत्ती समजत असतील आणि त्यांना पॉकेटमनी दिले, म्हणजे सगळी सुखे मिळतात असे वाटत असेल तर, त्या चैतन्यदायी उर्जेच्या सळसळत्या प्रवाहांना स्वतःचे अस्तित्व उरतेच किती?
आपल्या आजूबाजूला अशीही काही माणसं आहेत, ज्यांनी यशाची आपल्यापुरती लहानमोठी व्याख्या करून घेतली आहे. ते मिळवण्यासाठी कस्तुरीमृगासारखे त्यामागे धावत आहेत. मुलांनाही नकळत हाच विकार जडत चालला आहे. गुणपत्रकावरील गुणांचे आकडे म्हणजेच गुणवत्ता आहे, असे समजणारे हे चैतन्य जगण्यातील गुणवत्ता हरवून बसले आहे. एकेका गुणासाठी जीवघेणी स्पर्धा. यासाठी काहीही करण्याची मानसिकता प्रबळ होत जाते. सारे विधिनिषेध पायतळी तुडविले जातात. अपयश पदरी पडणे म्हणजे जीवनाचे वैराण वाळवंट होणे, असे समजून वागणे घडत आहे. दुर्दैवाने अपयश आले की, सुंदर जीवनाच्या सांगतेचे अध्याय; ज्याला जीवन म्हणजे काय, हेच अजून नीट कळले नाही त्यांच्याकडून लेखांकित होत आहेत. बेभान धावण्याकडे साऱ्यांचे लक्ष लागले आहे. आजूबाजूला एक सुंदर जग आहे. त्यात सूर्योदय आहे, सूर्यास्त आहे. कूस बदलणारे ऋतू आहेत. निसर्गाचे निरनिराळे निरामय आविष्कार आहेत, याचेही भान उरलेले नाही. हव्यासापायी कोणत्यातरी बेगडी यशाच्या काटेरी पथावरून धावत आहेत. त्यांच्या अशा धावण्याने पावलाखालची वाटच नाही, तर जगण्याची दिशाही हरवत चालली आहे.
कुटुंब नावाची संस्था विस्कळीत होत आहे. पैसा जगण्याचे साधन न राहता साध्य बनत आहे. बँकमधील अकाऊंटवर शिल्लक वाढताना पाहण्यात आनंद मिळतोय. त्यात आणखी काही अंकांची भर घालण्यासाठी धडपड चालली आहे. कुटुंबाचा कणा प्रेम, सहवास, साहचर्य असते, या गुणांनी विणलेला गोफ सैल होतो आहे. प्रेमापासून वंचित आणि अपेक्षांच्या ओझ्याने दमछाक झालेली मने वैफल्यग्रस्त होत आहेत. क्षणाच्या अविचारातून जीवनाच्या मैफलीचे सूर सुटत चालले आहेत. स्पर्धेच्या वाटेने धावणारे जगण्यातून काय गमावत आहेत, याचीही जाणीव राहिली नाही. हातात स्मार्टफोन आहे. पाठीवरील सॅकमध्ये लॅपटॉप लटकतो आहे. घराच्या भिंतीवरील टीव्हीच्या व्हर्च्युअल जगात आसक्तीच्या रंगांची अखंड उधळण सुरु आहे. भौतिक सुखांची लालसा वाढत आहे. भोगवादाला सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त होत आहे. या आभासी विश्वाला रमणीय समजून माणसं त्यात वावरत आहेत; पण वास्तवापासून विपरीत दिशेने दूरवर चालली आहेत. हे दुरावलेपण सांधण्यासाठी थ्री जी, फोर जी कनेक्टीव्हिटीपेक्षा आपल्या जगण्यात जाण आणि भान निर्माण करून संवेदनांशी कनेक्ट करणारा विचार आणणे महत्वाचे आहे. कारण एखाद्या गोष्टीबाबत नुसती सहानुभूती असून उपयोगाची नसते, त्यासाठी अनुभूतीही असायला लागते.