Shetmajuranchya Kavita | शेतमजुरांच्या कविता

By

अस्तित्वाचा अन्वय शोधू पाहणाऱ्या ‘शेतमजुरांच्या कविता.’


कालोपघात बदल घडणे अनिवार्यच. त्यांना टाळून किंवा वळसा घालून मार्गस्थ होणे अवघड असते. काळ बदलतो आहे, तशी माणसेही बदलत आहेत. त्यांच्या जगण्याची, वागण्याची प्रयोजने आणि उद्दिष्टेही बदलत आहेत. वर्तनाचे सारे व्यापार स्वार्थाच्या दिशेने मार्गस्थ होताना आदर्शांचे अर्थ सोयीच्या समीकरणात शोधले जातायेत. उदात्तपण घेऊन आलेली मूल्ये जगण्यातून कापरासारखे उडत आहेत. पडझड अभिशाप ठरू पाहते आहे. समस्या, संबंध, साधने, साध्य, संस्कार, संस्कृतीकडे बघण्याची परिभाषा बदलली आहे. नव्वदनंतरच्या काळातील प्रश्नांचा आलेख अधिक अस्थिर आणि दोलायमान झाला आहे. प्रगतीच्या वाटेने दारी आलेल्या जागतिकीकरणाने तर माणसांच्या जगण्याची प्रयोजने आणि प्रश्नही बदलले आहेत. साहित्यही यास अपवाद नसते. साहित्यातला आदर्शवाद कायम असला, तरी त्याची जागा समकालीन वास्तवाने घेतली आहे.

काळाचा हात धरून आलेल्या प्रश्नांना भिडणारे साहित्य वाचकाला आपले वाटत असते. अनुभवांचे संचित हाती देऊन काळ पुढे निघतो. वळताना मागे काही प्रश्न ठेऊन जातो. काळाने समाजजीवनावर ओढलेल्या रेषांचा शोध साहित्यिक सतत घेत असतो. संवेदनांच्या प्रतलावरून वाहणाऱ्या प्रवाहात जगण्याच्या गुंत्याची उकल करू पाहत असतो. व्यवस्थेच्या वर्तुळात जगताना हरलेल्या, हरवलेल्या समूहाची विखंडीत स्वप्ने अधोरेखित करणारी साहित्यकृती व्यवस्थेने नाकारलेल्या उत्तरांचा शोध असते. काळाचे किनारे धरून उत्तरांच्या शोधात ती पुढे जात असते.

काळाचे गुंते उकलत प्रश्नांना सामोरे जाणाऱ्या साहित्यामध्ये आश्वस्त करणारा आशावाद कायम असतो. आस्थेचा ओंजळभर ओलावा घेऊन वेदनांची उत्तरे शोधू पाहणाऱ्या अशा कवितांमध्ये नामदेव कोळींच्या कवितेचा अंतर्भाव आवर्जून करावा लागतो. सामान्यांना विकल करणाऱ्या वर्चस्ववादी नीतीवर प्रहार करण्यात कवीची लेखणी यशस्वी झाली आहे. पद, पैसा आणि प्रतिष्ठेच्या चौकटींमध्ये बेगडी अस्मिता गिरवणारा एक वर्ग व्यवस्थेत सतत वास्तव्याला असतो. संकुचित विचारांना व्यापकतेचे परिमाण देऊन सामान्यांना आपल्या प्रभावात आणण्याची कोणतीही संधी हा वर्ग सहसा सोडत नाही. स्वहित हाच याचा प्राधान्यक्रम असतो. काळाच्या कोणत्याही तुकड्यात याला शोधला, तरी त्याच उन्मादात जगताना तो आढळतो. तर दुसरीकडे आयुष्यात अभावाचाच प्रभाव असणारा आणखी एक वर्गही येथे जगण्याशी दोन हात करत सुखाच्या चांदण्या वेचून अंगणी आणण्याची स्वप्ने पदरी बांधून नांदतो. ज्याच्या समस्यांची उत्तरे सहसा सुगमपणे हाती लागत नाहीत.

व्यवस्थेच्या वर्तुळात हरवलेल्या समूहाचे आवाज ही कविता मुखरित करते. वर्गीय चौकटींच्या परिघांना ओलांडून नव्या परगण्यांचा शोध घेत वास्तवाच्या प्रांगणात येते. व्यवस्थेतील वैगुण्ये मांडतांना विचारप्रवृत्त करते. आत्मनिष्ठेकडून समाजनिष्ठेकडे वळताना नव्या क्षितिजांचा शोध घेऊ पाहते. आसपासच्या आसमंतातील प्रश्न घेऊन व्यक्त होणारी ही कविता म्हणूनच अधिक परिचयाची आणि आपलीही वाटते.

परिसरातून प्राप्त होणाऱ्या अनुभवांचे पाथेय सोबत घेऊन लेखक व्यक्त होत असतो. त्याचे व्यक्तिमत्त्व, जीवनदृष्टी साहित्यनिर्मितीच्या केंद्रस्थानी असते. ती वेगळी गृहीत धरता येत नाही. जगणं काळाशी अन् परिसराशी निगडीत असतं. समाजातून मिळालेलं संचित दिमतीला घेऊन कविता ‘स्व’ शोधता शोधता साकार होते, व्यक्तीकडून समष्टीकडे नेते. नामदेव कोळींची कविता यास अपवाद नाही. या कवितेतून प्रकटणारे प्रश्न भले प्रासंगिक असतील, सीमित असतील; पण प्रकृतीनुसार तसे सार्वत्रिकच आहेत. त्यांना समजून घेताना कवी त्यांच्याशी भिडतो. त्यांत आपले अस्तित्व शोधू पाहतो. त्यांच्याशी समरस होतो. म्हणूनच ते जितके कवीचे असतात, त्याहून अधिक वाचकांचे वाटतात.

साहित्यातून साहित्यिकाला शोधण्याचा प्रयत्न होतच असतो. त्याच्या भूमिका त्यातून पडताळून पाहता येतात. कवीच्या अंतर्यामी भावनांची अनेक आंदोलने स्पंदित होत राहतात. त्यांचा नाद संवेदनशील वाचकाला टिपता येतो. काळोखाच्या कातळावर काव्यतीर्थे कोरण्याची कवीच्या अंतर्यामी असणारी आस साक्षात्कार बनून प्रकटते. एकेक अनुभवांची, प्रश्नांची दाहकता दृगोचर होत जाऊन वाचकांचे वैचारिक स्थित्यंतर ही कविता घडवू पाहते. प्राप्त परिस्थितीवर परखड भाष्य करते. कवी म्हणतो,

साधूचे कुळ पुसू नये,
नदीचे मूळ पुसू नये,
काळोखाचे गूढ पुसू नये.


प्रत्येकाच्या अंतर्यामी काळोखाचे काही कप्पे असतात, पण या काळोखाला चिरत जाण्याची उर्मीही त्याच अंतःकरणातून उदित होत असते. कवितेची सर्वमान्य व्याख्या करणे एक अवघड प्रकरण असते. काळाच्या गर्भातून उगवणाऱ्या वाटेने येणाऱ्या असंख्य प्रश्नांचा तो शोध असतो. कविता वाचतांना आपलं असं काही हाती लागलं, की वाचकाला ते आपलेच वाटायला लागते. परकेपणाच्या सीमा धूसर होत जातात. शब्द कुणाचेतरी; पण अनुभव आपले, असे लेखन म्हणजे कविता. असे म्हटले तर नामदेव कोळींच्या कवितेतून वाचकाला आपलं असं काही गवसल्याने ती आपलीच वाटू लागते.

इतिहास संस्कृतीचे अपत्य आहे. पण संस्कृतीच्या चौकटींमध्ये इतिहासच स्वातंत्र्याला संकुचित करू पाहतो, तेव्हा अंधाऱ्या वाटांवरून चालणारा कोणीतरी पथिक संदर्भांना असणारे पदर उलगडू लागतो. शब्द इतिहासाची पाने तपासून पाहत वास्तवाला सामोरे जातात, तेव्हा काळोखात कुणीतरी खोदकाम करून पलीकडचा उजेडाचा काठ शोधत राहतो. कवी म्हणतो,

इतिहासात
काळोखाचे संदर्भ आहेत
अर्थात ...
काळोखालाही इतिहास आहे.


व्यवस्थेत शतकांपासून चालत येणारी विषमता काही अद्याप संपवता आली नाही, भलेही त्याचे पीळ जरा सैलावले असले तरी. अशा व्यवस्थेत स्वतःचा शोध घेऊ पाहणारा कवी विषमतेची दाहकता विसरू शकत नाही. खरंतर काळोखाचा इतिहास स्वतःहून कधीच बदलत नसतो. तो प्रयत्नपूर्वक बदलावा लागतो किंवा घडवावा तरी लागतो. जगण्याच्या अनेक प्रश्नांच्या गुंत्यात गुरफटलेला फाटका माणूस अवस्थ पातळीवर उभं राहून ती बदलण्याची आस ठेवतो.

परिस्थिती परिवर्तनाचे प्रयोग केल्याच्या कितीही वार्ता घडत राहिल्या, तरी सामान्य माणसांच्या जगण्यातले भोग काही केल्या मिटत नाहीत. मूठभरांच्या सुखांच्या संकल्पित संकल्पना म्हणजे जगणं नसतं. जगण्याला अनेक कंगोरे असतात. त्यांचे परीघ असतात. प्रगतीच्या स्वप्नांना सामान्यांच्या ओंजळभर आकांक्षा का पूर्ण करता येत नसतील, हा प्रश्न अधिक अस्वस्थ करीत जातो. खूप मोठ्या अवकाशाला आपल्यात सामावणारी त्यांची ‘सरकारी दवाखाना’ ही कविता जीवनाच्या संगती-विसंगतीवर प्रखर भाष्य करते. कवी म्हणतो,
 
शहरातल्या सरकारी दवाखान्यात
भरती झालंय गाव,
कुणीतरी वयात आलेली पोरगी
मोजतेय शेवटच्या घटका
आयसीयूच्या पलंगावर
आवडत्या जोडीदाराशी
थाटता आला नाही संसार
अन् परक्या जातीतल्या
मुलाशी नाव जुळल्यानं
बदनामीच्या भीतीपोटी
जीव संपवण्याचा प्रयत्न केलाय तिनं


ज्यांच्या जगण्यात सदैव अंधारच साचलाय, त्यांचं जगणं मुखरित करणाऱ्या नामदेव कोळींच्या ‘शेतमजुरांच्या कवितेचं’ नातं सतत भळभळणाऱ्या जखमांशी आहे. सर्वसामान्यांच्या जगण्यात असणारी असुरक्षिता, अस्वस्थता, अगतिकता घेऊन कवी व्यक्त होतो. गाव, समाज, तेथील माणसे, त्यांचे जगण्याचे प्रश्न, आयुष्यातले गुंते, समस्यांशी त्यांच्या लेखणीचं सख्य आहे. काळ बदलला, त्याची परिमाणे बदलली, तरी परंपरेच्या धाग्यांपासून तुटून दूर जाणे अवघड असल्याची जाणीव या कवितेतून व्यक्त होत राहते.

बापाला परिस्थितीच्या चक्रात फिरण्याचा शाप नियतीने दिलेला आहे. नियतीच्या अभिलेखाना नाकारून परिस्थितीवर स्वार होत लढण्याचे वरदानही अभावग्रस्त जगण्याने दिले आहे. बापाचं नातं गावातील मातीशी घट्ट जुळलं आहे. परिस्थितीची दाहकता सहन करूनही न मोडणारा, एकाकी झुंज देणारा योद्धाच जणू. आयुष्याच्या उतरणीवर लागूनही बापाचं संस्कृतीशी, संस्कारांशी असणारं नातं दोलायमान होत नाही. शेत, शिवार, गुरावासरांशी त्याच्या मर्मबंधाच्या गाठी बांधल्या आहेत; गोठ्यात एकही ढोर शिल्लक नसले तरीही. कवी याच विजिगीषू संस्कारात वाढला, घडला आहे. परिस्थितीच्या परिघात स्वतःचा शोध घेत राहिला आहे. त्यांचे अनुभव, दुःख नुसते परिघाभोवतीचे परिवलन नाही, म्हणूनच त्यांचे शब्द अंगभूत सामर्थ्य घेऊन अभिव्यक्त होतात. गावमातीच्या गंधाची सोबत करीत राहतात.

महात्मा गांधींनी खेड्यांना सक्षम करण्याचे स्वप्न पाहिले. पण काळाचा रेटाच मोठा असल्याने त्यांच्यात घडणारे बदल थांबवता आले नाहीत. साठ-सत्तर वर्षापूर्वी दिसणारी गावे आज गावपण विसरून शहरी सुखांच्या उताराने वाहत आहेत. परिस्थितीच्या आवर्तात सापडलेली गावं जागतिकीकरणाच्या वाटांनी चालताना अगतिकीकरणाच्या वळणावरून वळत आहेत. पण व्यवस्थेच्या चौकटी अभ्येद्यच आहेत. त्यांना उद्ध्वस्त करण्यासाठी अनेक आघात करूनही त्यांचा टवकासुद्धा उडत नाहीये. मूठभर लोकांच्या खिशात आलेल्या पैशाने देशाला महासत्ता होण्याची स्वप्ने येत आहेत. पण सर्वसामान्यांच्या जगण्याच्या स्वप्नांची वाताहत होते आहे. माणसं सैरभैर झाली आहेत. शोषण काही संपले नाही. हा विचार व्यक्त करताना ‘दोन नोंदी’ या कवितेत कवी म्हणतो,

घर चालावं म्हणून
बाप
दुसऱ्याच्या वावरात
राबराब राबला
रेताड बखळ जमीन
रक्ताचं पाणी
हाडांची काडं होईस्तोवर
आतड्यांना पीळ देत
सुपीक केली
घराची बिघाभर जमीन मात्र
शेवटपर्यंत
पडीकच राहिली.


व्यवस्थेने ललाटी लेखांकित केलेला हा अध्याय अद्याप बदलत नाही. यालाच कोणी प्रारब्ध, प्राक्तन वगैरे असे काही म्हणत असतील, तर काहींच्याच वाट्यास हे भोग का असावेत? दुसऱ्याचं जगणं सावरताना स्वतःचं जगणं उद्ध्वस्त झालेला बाप व्यवस्थेने आखून दिलेल्या वर्तुळाभोवती गरगर फिरतो आहे. आणि त्याच्यासोबत सप्तपदी करून आलेली माय अस्तित्वात नसणाऱ्या क्षितिजावर सुखाचा सूर्य शोधत आहे. जो तिच्या सरणापर्यंत कधीच येणार नाही, हे माहीत असूनही. म्हणूनच कवितेतल्या या नोंदी नुसत्या नोंदी राहत नाहीत, तर वाचकास प्रश्न विचारतात. गरिबांना स्वप्ने पाहण्याचा अधिकार आमच्या व्यवस्थेत आहे का? असेल तर किती? मनात निर्माण होणाऱ्या अशा प्रश्नांनी वाचक अस्वथ होत जातो. अंतर्मुख होतांना विचारचक्रात फिरत राहतो.

व्यवस्थेने अन्याय करूनही कोणताही आक्रस्थाळेपणा, आक्रोश, आक्रंदन आदी भावनांचा हात न धरता कवितेतले शब्द संयतपणे जगणं सांगण्याचा, समजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. तरीही मनाच्या मातीत दडलेला वणवा दाहकता घेऊन नांदता राहतो. ‘हिशोब’ कवितेत ते म्हणतात,

पाटलाच्या पोरीनं वापरलेली पुस्तकं
मला मिळावीत म्हणून
खंडीभर ढोरं गव्हाऱ्यात फुकट वागवलीत बापानं
त्याच पुस्तकातून शिकलो
इतिहास, नागरिकशास्त्र
अन मूल्यसंस्कार जपणं.


जुनी पुस्तके आपल्या मुलास शिकण्यासाठी मिळावीत, म्हणून बाप पाटलाची खंडीभर ढोरे कोणत्याही मोबदल्याशिवाय चारतो आहे. उद्याचे उज्ज्वल भविष्य पाहताना, आजच्या शोषणास विसरू पाहतोय. पुस्तकातल्या अक्षरातून इतिहास बदलण्याची स्वप्ने पाहत कवी शिकतो आहे. अभावाच्या अंधारल्या क्षितिजावर परिवर्तनाची नवी पाहट आणण्यासाठी व्यवस्थानिर्मित चौकटींच्या तुकड्यात नवी मूल्ये शोधतो आहे. पण येथला इतिहास बदलण्यास तयार नाहीच. व्यवस्था कूस बदलायला तयार नाही. इतिहासच शोषणाचा असेल, शास्त्र नागरिक म्हणून सन्मान देण्यास सक्षम नसेल आणि मूल्य मूठभरांची मिरासदारी असेल, तर कोणत्या क्षितिजाला इमानी सूर्याचे दान आपण मागावे, असा प्रश्न नकळत कवी उपस्थित करतो.

मास्तराने उदात्त, उन्नत मूल्यांची आणि जगण्याची प्रयोजने आपल्या आचरणातून मनात रुजवावित. सतशील विचारांची दीक्षा द्यावी, त्या गुरूने गुरुकुलाचा वारसा विसरणे विपर्यस्त वाटते. ज्ञानासाठी आसुसलेल्या एकलव्याला दिलेल्या विद्येचे मोल म्हणून घरातील अठराविश्वे दारिद्र्याशी झगडणारी आई गुरुदक्षिणा म्हणून दाळ-दाणा देत राहिली. हे वास्तव वाचून व्यवस्थेत माणूस पराभूत असतो, यावर विश्वास ठेवावाच लागतो. अक्षरशून्य माय-बापाला जगण्याच्या प्रश्नांची उत्तरे शोधताना हिशोब कदाचित कळला नसेल; पण शोषण हाच पाया असणाऱ्या व्यवस्थेला मात्र ती संधीच वाटत राहिली. परिस्थितीने अगतिक झालेल्यांना हिशोब कळेलच कसा? परंपरेचे पायबंद पडल्यावर प्रगतीचे पथ आक्रसत जातात. या मार्गाला प्रशस्त करण्याचा उपाय शिक्षण असल्याचं निरक्षर माय-बापाला ठावूक आहे. म्हणूनच पोरगं शिकतांना आभाळभर आनंद ही माणसे शोधत आहेत.

‘शेतमजुरांच्या कविता’ व्यवस्थेतील शोषक आणि शोषित भाव व्यक्त करते. शेत मालकाला जास्तीचं काम करून हवंय. अडचणी पाचवीलाच पुजल्या असल्याने कधी आस्मानी, कधी सुलतानी संकटांशी दोन हात करताना शेतकरी, शेतमजूर हवालदिल होतो आहे. कुणाचा बाप गेला, कुणाचा बैल गेलेला. प्रत्येकजण आपले मरण आपल्यात शोधतो आहे. परिस्थितीने सर्वबाजूंनी कोंडी केलेली. निदान शासनस्तरावरून काही हाती लागेल, या आशेने तो अपेक्षा करतो आहे. पण योजना तशा कागदावरच राहतात. योजनाप्रिय शासनातील लोककल्याणकारी कारभारावर भाष्य करताना कवी मनातला सल व्यक्त करताना म्हणतो,

शासनाकडून अपेक्षा करतोय
शेतमजूर
साऱ्या योजना पुसून गेल्या आहेत
कागदावरून.


नोकरशाही, लालफितीचा कारभार, लोकनेते यांच्या वागण्याची निर्लेपवृत्ती खूप खणूनही पाझर न सापडणारी. नियमांच्या शुष्क चौकटींमध्ये कामं अडतात. मजूर मात्र आश्वासनांच्या क्षणिक तुषारांवर जगण्याची उमेद घेऊन उभा आहे, परिस्थितीच्या वादळवाऱ्याशी झुंजत. हाती केवळ शून्यच असणारा जन्मदत्त वारसा. पद, पैसा, प्रतिष्ठा यापासून कोसो दूर ठेवला गेलेला. शतकांपासून भाकरीचा शोध घेत पोटाच्या पसाभर परिघाभोवती गरगर फिरतो आहे.

निरक्षरता कष्टकऱ्यांच्या जीवनाला मिळालेला शाप आहे. अज्ञानाने केलेले अनेक आघात झेलत, ते नियतीशी लढत आहेत. पण धनदांडग्यांच्या दांडगाई विरोधात अवाक्षर उच्चारण्याचा या माणसांना धीर होत नाही. हाताला काम, कामाला दाम आणि दामाला सन्मान असे काहीसे विचार समाजवादी व्यवस्थेत चांगले वाटत असले, तरी भांडवलशाहीच्या दमननीतीत सगळे वाद संपतात. मागे उरतो तो केवळ निराशावाद. निढळाच्या घामाचा पैसाही राबणाऱ्यांच्या हाती वेळेवर मिळत नाही. हे वास्तव अंतरंगात झिरपत जाते. ‘ही कुठली दहशत?’ या कवितेतला प्रत्येक शब्द अंगार बनून समोर येतो. ढोर मेहनत करणारा बाप, धसकटे वेचताना अधमेली होणारी माय, सगळं काही करूनही मुलांच्या शाळेची फीसुद्धा वेळीच देऊ शकत नाहीत. अन्यायाविरोधात कोणीच कसे बोलत नसेल, या विचाराने वाचकाला अस्वस्थ करणारी, ही कविता शब्दांची शस्त्रे यत्ने करायला लावणाऱ्या तुकाराम महाराजांच्या शब्दांशी नाते शोधू पाहते.

कष्ट, उपेक्षा, अभाव या साऱ्या घटनांना घेऊन कवी आपल्या जगण्याचे वास्तव अधोरेखित करीत जातो. कवितेतून अंगारफुले शोधू पाहतो. आटोपशीर असणाऱ्या या कविता संग्रहात शब्द मात्र ताकदीने समोर येतात. कदाचित त्यांनी मांडलेलं दुःख, ते व्यक्त करण्यासाठी निवडलेले शब्द वैयक्तिक असतील. अनुभवांचे प्रयोजन वैयक्तिक असेल, ते प्रासंगिकही असू शकते; पण अनुभवाची चिंतनशीलता, खोली वैश्विक आहे. काव्यलेखनात कवी अनुभवांची अलिप्तता जपत असतो, असे म्हणतात. या कवितेतून कवीला वाचक वेगळे काढूच शकत नाहीत, इतका तो वास्तवाशी एकजीव झाला आहे. त्यांचा प्रत्येक शब्द मनात रुजत जातो, धरतीच्या कुशीत रुजणाऱ्या बिजासारखा. परिस्थितीची दाहकता दाखवणारा दर्पणच जणू.

मायबाप कष्टात जगणारे. रात्रंदिन श्रम करून आपापला विठोबा शोधणारे. उद्याच्या सुंदर दिवसांची कामना करणारे. कवी कधीतरी तारुण्यसुलभ भावनेतून या साऱ्या कष्टांना विसरतो. माध्यमांच्या मायाजालात गुंततो. या मोहमयी रंगबेरंगी दुनियेत हरवतो. वास्तवाच्या विखारातून निसटण्याचा प्रयत्न म्हणूनही असेल कदाचित. मृगजळी सुखाला आपलं समजून जगाशी कनेक्ट राहताना आपल्यांच्या दुःखाशी डिसकनेक्ट होत राहतो.

बाप फाटक्या कपड्यानिशी देहाची दुखणी सोबत घेऊन शेतात राबतो. माय पायात काट्यांनी केलेल्या कुरूपांची वेदना घेऊन शेतातून घरी परतणारी. आयुष्याच्या वाटेने चालताना परिस्थितीने दिलेली अनेक कुरूपे वागवणारी. वेदना चेहऱ्यावर दिसू न देता, देव आणि दैवाशी झगडणारी. माणसं सगळीकडे देहाने सारखीच; पण मनाच्या वेदना भिन्न असतात. या वेदनांशी नातं सांगणारी ही कविता काळजाला चरे पाडते.

घर, गाव, परिसर, श्रद्धा, समस्या, संकटे, आस्था, अपेक्षा अशा अनेक पातळ्यांवर वावरणारी ही कविता माणसांच्या मनात उदित होणाऱ्या भावांदोलनांना नेमकेपणाने पकडते. मनात आस्थेचा सूर्य जागवणारी ही माणसे परिस्थितीचे वारंवार पडणारे तडाखे झेलूनसुद्धा न मोडणारी. झुंजारपण दिमतीला घेऊन जगण्याच्या प्रश्नांशी भिडतात. या सगळ्याच कवितातून एकेक सत्य वास्तवाच्या गाभ्यातून अंकुरित होते. वरवरचे अनुभव घेऊन शब्दांशी केलेली ती झटापट नाही. वास्तवाला भिडणारा अनुभव, हेच या कवितेचे बलस्थान आहे. माय कवितेत ते म्हणतात,

माय
बापाला आंधणासोबत मिळालेली
जिवंत वस्तू
माय
सदा खुंट्यांवर बांधलेलं
गरीब जित्राब.


तेव्हा अजूनही वाटते महिला सक्षमीकरणाच्या, हक्कांच्या कितीही वार्ता केल्या, तरी बदलाचा वारा येथल्या मानसिकतेला अद्याप स्पर्शून गेलाच नाही.

माय
वास्तवाच्या विस्तवावर भाजलेली
गवरीची राख...
माय
सासरच्या आगीत जळलेली
अधमेली चिता.


या ओळींमधून जाणवणारी धग संवेदनशील मनात कालवाकालव करते.

प्रेम, प्रणय, हृदयातील गुंता या भावनांपासून अलिप्त असणारी कवीची लेखणी हृदयातील आग धगधगत ठेवते. वास्तवाच्या वेदनाच इतक्या मोठ्या आहेत की, त्यांना प्रणयातल्या धुंदपणाचं अप्रूप वाटत नसेल. संघर्ष करीत जगणारी माणसे कष्टालाच रोमान्स समजतात. हताश होऊनही अंतरी वाहणारा आस्थेचा ओलावा जपत पुढे चालण्याची उमेद ही माणसे नाही सोडत. भरारी घेण्याचं सामर्थ्य अंगी असणारी वृत्ती माणसांचे मोल वाढवते. आपत्तीचे आघात सतत झेलणाऱ्या या माणसांविषयी म्हणूनच आपलेपणा वाटतो.

पाण्याच्या प्रश्नांनी वैतागून शिव्या घालणाऱ्या बाया. मोडका संसार सांभाळून झुंजणारी माय, शिक्षणासाठी धडपडणारा पोरगा ही कष्टाची अधोरेखिते समोर रोजच दिसत असताना साहजिकच वास्तवाच्या वाटेने अनुभव शब्दांकित झाले आहेत. समकालीन वास्तवाचे भान ठेवीत चिंतनाच्या वाटेने कवी एकेक अनुभव शब्दांकित करून काही सांगू पाहतो. अनुभवाचं आकाश आपल्या कवेत घेऊ पाहतो.

साहित्यिक मूल्यांनी परिपोषित होणारी ही कविता जगण्याचे उमदेपण घेऊन येते, तशी माणसाला त्याच्या सामाजिक उत्तरदायित्वाची जाणीव करून देताना विचार करायलाही भाग पाडते. ‘सातपुडा’ या कवितेत ते म्हणतात,

उडत चाललेल्या हिरवळीसारखी
सातपुड्यातून निघून चाललीयेत
माणसं देशभर
शेतमजुरी करत
विखुरलीयेत शेतमाळावर
गावोगावच्या गावदरीवर


गावपरिसरात प्रगतीच्या पाऊलखुणा दिसू लागल्या, त्या पावलांचे ठसेही तेथल्या मातीत गोंदले गेले; पण त्यासाठी मोल चुकवणाऱ्या माणसांचं काय? पुसल्या जाणाऱ्या त्यांच्या पाऊलखुणांना कुठलेच आयाम का नसावेत? विस्थापित होणं हेच प्राक्तन असेल, तर व्यवस्थेनेच ते यांच्या ललाटी लेखांकित केले आहे. वैधव्य भोगणारा यांचा वर्तमान वळचणीला, तर भविष्य अंधारात विसकटलेलं जगणं शोधत आहे.

अश्वत्थाम्याची भळभळणारी जखम घेऊन येणारी ही कविता अस्वस्थ वेदना व्यक्त करते. मूल्यप्रेरित जगण्याला समजून घेताना समाजातील दुरितांचे सम्यक भान राखणारी नामदेव कोळींची कविता सत्य, शिव, सुंदराची आराधना करीत मांगल्याची प्रतिष्ठापना करू पाहते. ‘प्रश्नांचं मोहळ, भंगतीचा पाय, पाण्याचा धर्म या कविता वाचकाला नुसते सजगतेचे भान देत नाहीत, तर नेणिवेच्या पातळीवरून जाणिवेच्या पातळीवर आणून उभं करतात.

एक समृद्ध; तरीही अस्वस्थ करणारा अनुभव नामदेव कोळींची कविता वाचकाला देते. भाषा सहज आविष्कृत होणारी आणि साधेपणाचे साज घेऊन आलेली. आलंकारिकता, अतिशयोक्ती, अभिनिवेशांचे कोणतेही अवडंबर नसणाऱ्या या कविता प्रांजळ मनातून प्रकटलेले भाषिते वाटतात. मूल्यव्यवस्थेवर भाष्य करणारी ही कविता जशी प्रतिमांच्या माध्यमातून प्रकटते तशीच माणसांच्या आणि कवीच्या मनातील श्रद्धांचाही वेध घेते. निसर्ग, पर्यावरण, पाणी, गावाचं दुभंगलेपण, शहरी सुखांची आस, निसटलेलं बालपण या साऱ्यातून कवी उजेडाची एक तिरीप शोधू पाहतो आहे. गावाच्या मातीत अस्तित्वाची मुळे घट्ट रुजवणारी, तेथल्या संस्कारांशी नाळ बांधून ठेवणारी आणि गावातल्या माणसांना शोधणारी ही कविता मनात रुजते. नुसती रुजतच नाही, तर वाढत जाते. जाणीवेच्या सकस रोपांना रुजवण्याचं काम नामदेव कोळींची कविता करते आहे. ज्याच्या साहित्याकडे आश्वासक भावनेतून पाहता येईल, असे हे एक नाव मराठी काव्यविश्वात आपली ‘नाममुद्रा’ अंकित करीत आहे. त्यांच्या कवितेकडे पाहताना एक आश्वासक चित्र मनाच्या कॅनव्हासवर रेखांकित करण्याचे सामर्थ्य या कवितेत आहे, हे म्हणणं अतिशयोक्त ठरणार नाही, असे वाटते.
*
शेतमजुरांच्या कविता
कवी: नामदेव कोळी
संवाद: ९४०४०५१५४३
*
चंद्रकांत चव्हाण
संवाद: ९४२०७८९४५५

0 comments:

Post a Comment