कविता समजून घेताना... भाग: सतरा

तू गप्प असतोस

तू गप्प असतोस
आणि मी बोलते
मी बोलत रहाते तासनतास
मुलांबद्दल
घराबद्दल
तुझ्याबद्दल
माझ्याबद्दल

मग अचानक सगळा संवाद एकतर्फी असल्याचं जाणवतं
जाणवतं की ह्या सगळ्या संवादात
तुझा एक साधा 'हुंकार'सुद्धा नाहीये
जाणवतं की आतापर्यंतचं सगळं काही हवेत विरलंय
जाणवतं की माझ्या कुठल्याच शब्दाला
गाठता आला नाहीय तुझ्या मनाचा तळ

किंवा असंही जाणवतं की-
तू आकाश आहेस अन् माझी झेप तोकडी
किंवा मला आवाजच नाहीये
किंवा तुला कानच नाहीत
किंवा तू इथे नाहीयेस
किंवा मी उगाचच इथे आहे !
किंवा... किंवा... किंवा... कितीतरी शक्यता !

आणि सर्व शक्यतांचे निदान एकच-
'तुझ्या जगातून मी उठलेय!'

पण…
हे कळेपर्यंत सगळं संपलेलं असतं
मी हळूहळू वजा होत गेलेय हे कळतं
शब्दांसह हवेत मीही विरलेय हे समजू लागतं
मी म्हणजे काहीही नाही हे उमजू लागतं
मग माझी समज, उमज मी प्राणपणाने जपू लागते

इतक्यात कधीतरी लहर येऊन तू विचारतोस-
"गप्प का आहेस?"

मी गप्पच

मग आर्जवतोस-
"बोल ना! बोल काहीतरी…"

मी गप्पच

मग अगदीच न राहवून तू सांगतोस-
"तू काहीही बोलू शकतेस,
हवं ते, हवं तितकं, हवं तसं..."

त्याहीवेळी मला काहीच बोलता येत नाही,
कारण
शून्याला बोलता येत नसतं !
 

विनया निलेश
*
लग्नाआधी ती बोलते, तो ऐकतो. लग्नानंतर तो बोलतो, ती ऐकते आणि मुलंबाळं झाली की, दोनही बोलतात अन् शेजारी-पाजारी ऐकतात. या विधानातील विनोद वगळला, तरी वागण्यातली विसंगती कशी वगळता येईल? आयुष्याच्या वाटेने चालताना असे काही मुक्कामाचे पडाव येतात, ज्यावर रेंगाळताना आनंद ओतप्रोत भरून वाहत असल्याचं वाटतं. हे सगळं पाहताना हरकून जातो आपण. ते जगण्याचा भाग कधी होतात, कळतही नाही. कुणीतरी तो आणि कुणीतरी ती ठरवून म्हणा, अनपेक्षित म्हणा किंवा अरेंज मॅरेजच्या मान्यतेची मुद्रा अंकित करून असेल किंवा आणखी काही, एकमेकांच्या आयुष्यात येऊन सामावतात. त्यांचं आयुष्यात सामावणं मुरत जातं मातीवर पडलेल्या पाण्याच्या थेंबासारखं. त्याचीही सवय होते कालांतराने. समीप येण्याची अनामिक ओढ असतेच प्रत्येकाच्या मनात अधिवास करून. समाजमान्यतेची मोहर अंकित करून एकत्र आलेल्यांचे जरा बाजूला राहू देत. पण प्रेमात असणाऱ्यांसाठी मर्यादांचे कसले आलेयेत बांध. वयात आलेल्यांचं एकमेकांसाठी झुरणी लागणं स्वाभाविकच. ते काही नाकारता नाही येत. यालाच कुणी समर्पण म्हणतात, कुणी प्रेम, कुणी आणखी काही एवढंच.

‘मेड फॉर इच अदर’ असा काहीसा प्रकार एकमेकात रमणाऱ्या जिवांच्या प्रत्ययास येणे काही नवीन नाही. अर्थात, यात निसर्गप्रणीत प्रेरणांचा भाग किती आणि आतूनच उमलून येणाऱ्या आस्थेचा किती, हा विचार तसा नंतरचा. विश्वाच्या अफाट पसाऱ्यात शोधलं, तर यांच्या अस्तित्वाचा बिंदू शोधूनही सापडणं अवघड, तरी सारं विश्व आपल्याला आंदण मिळाल्याच्या थाटात वावरत असतात. उगवणारी प्रत्येक पहाट यांच्यासाठी प्रसन्नतेचा परिमल घेऊन येते. मावळणारी संध्याकाळ उगीचच लाजून चूर होते. चांदण्यांनी लगडून आलेल्या रात्री हितगुज करीत राहतात. बरसणाऱ्या जलधारा, वाहणारा वारा, रंग पंखांवर घेऊन भिरभिरणारी फुलपाखरे सगळं सगळंचं आपलं वाटत असतं यांना. नात्यांचे बहुपेडी गोफ विणले जातात. त्याचे पीळ जसजसे घट्ट होतात, तशी आकांक्षांच्या आभाळात स्वप्नांची एकेक नक्षत्रे उमलू लागतात.

संगतीने आयुष्य व्यतीत करण्याची स्वप्ने रंगू लागतात. व्यवस्थेने आखलेल्या चाकोऱ्यांचे रस्ते धरून सप्तपदीच्या वाटेने चालत उंबरठ्याचं माप ओलांडून दोघेही सामावून जातात आयुष्याच्या चौकटीत. एकेक मनसुबे कोरले जातात मनी वसणाऱ्या क्षितिजावर. प्रवाह बनून मनाच्या प्रतलावरून प्रेम वाहत राहतं, अवखळ झऱ्यासारखं. शिशिर सरून आयुष्यात वसंत येतो. सगळं काही आपलं आणि आपल्यासाठी असल्याचं उगीचच वाटत राहतं. बहर ओसरला की पानगळ हलक्या पावलांनी चालत येते, तेव्हा जगण्याचे सगळेच ऋतू काही बहरलेले नसतात, याची प्रकर्षाने जाणिव होते. आयुष्याच्या पटलावर अंथरलेले एकेक रंग आकळत जातात. त्याच्या आणि तिच्या जगण्यातला ऋतू कूस बदलतो. वावटळी अवतीभोवती फेर धरू लागतात. तेही सरावाचं होत जातं. मग सुरु होतं गृहीत धरणं. आनंदाच्या लाटांवर विहार करताना दुर्लक्षित झालेले एकेक पैलू प्रकर्षाने प्रकट व्हायला लागतात. सौख्याच्या झुल्यावर झोके घेत आभाळाला स्पर्श करू पाहताना आयुष्यात असलेल्या अभावाच्या चौकटी दिसत नाहीत. गुणांचा गौरव करण्यात दोष कसे दिसतील? त्यांचा तर स्वप्नातही विचार केलेला नसतो. काळ पुढे सरकायला लागतो, तशा एकेक आकृत्या ठळक व्हायला लागतात, अगदी नजरेत भरण्याएवढ्या. आणि सुरु होतो एक नवा खेळ. हा तिला, ती त्याला खो देण्याचा.

तिच्या प्रेमाची परिभाषा फुलपाखराचे पंख लेऊन आकांक्षांच्या गगनात विहरत असते. तो व्यवहाराच्या परिघाभोवती प्रदक्षिणा करीत असतो. तिला हवं असतं शारीर नात्यापलीकडे उरणारं तिचं वर्तुळ. रेशीमधाग्यांनी विणलेलं घरटं. तिच्या संसाराची व्याख्या तो आणि ती असली, तरी त्यात आणखीही काही धागे गुंफलेले असतात. त्याची स्वप्ने तिच्याजवळ येऊन संपतात. तिची त्याच्यापासून सुरु होऊन नवी क्षितिजे कवेत घेऊ पाहतात. ती शोधत राहते मनाचे गुंते प्रत्येक धाग्यात. हा चालत राहतो परिस्थितीने अंथरलेल्या वाटेवरून. खेळत राहतो वास्तवाच्या निखाऱ्यासोबत. घरातील प्रत्येक कोपऱ्यात सामावलेल्या सुविधांच्या सुखात याचं प्रेम वसती करून असतं. तिचं प्रेम आभाळच बनू पाहतं. अर्थात, वस्तूंनी आबाद असणाऱ्या घरात सुख नांदतेच असे नाही. सुखाला समाधानाचा सात्विक स्पर्श असावा लागतो. तिचं समाधान आस्थेचा ओलावा घेऊन वाहणाऱ्या शब्दात विसावतं. हा शब्दांपासून सरकत राहतो दूर आणखी दूर. काळ चालत राहतो त्याच्याच तालात. त्याचा तोल सगळ्यांना सांभाळता येतोच असं नाही. एकेक ओरखडे उमटत राहतात त्याचे आयुष्याच्या वाटांवर. सुखाच्या व्याख्या विसंगतीत संगती शोधू लागल्या की, अपेक्षांना तडे जायला लागतात. प्रत्येकाचे परीघ वेगळे आणि प्रदक्षिणा वेगळ्या कधी होतात, हे कळतही नाही.

संसाराच्या परिघाभोवती प्रदक्षिणा करताना अपेक्षांचं क्षितिज घेऊन आलेलं त्याचं आणि तिचं एक वर्तुळ कवयित्री शब्दांकित करते. कविता केवळ कुण्या मानिनीच्या मनाचं मनोगत नाही राहत. मनात वसतीला आलेली सल शब्दांचे हात धरून चालत राहते आपल्याच शोधात, एक अस्वस्थपण घेऊन. स्त्री-पुरुष नात्याला केवळ निसर्गदत्त ओढीपुरते अर्थ नसतात. त्याही पलीकडे आणखी काही आयाम असतात त्याला. हे सगळ्यांना आकळतंच असं नाही. विवाह सामाजिक मान्यतेची मोहर असेल, पण सुखांची खात्री असतेच असे नाही. वास्तव अवास्तव अपेक्षांची गाठोडी घेऊन चालत राहतात माणसे विवाहवेदिकडे. असलेल्या नसलेल्या गुणांचा शोध सुरु होतो. शोधले जातात पत्रिकेतले, पत्रिकेबाहेरचे गुण, तिच्यात अन् त्याच्यातही. गुणांच्या बेरजा वजाबाकी बनून आयुष्यात येऊन कधी विसावतात, ते कळतही नाही.

लग्न नावाचा संस्कार पार पडला की, ती तिची उरतेच किती? विवाहासोबत येणाऱ्या जबाबदाऱ्या, कुटुंब, नातीगोती अशा एक ना अनेक गोष्टीत तिला गृहीत धरले जाते. तीही आपले कर्तव्य म्हणून समर्पित होते या सगळ्यात. पिढ्यानपिढ्या जतन करून ठेवलेल्या संस्कारांची सोबत करीत निघते एका अनोख्या विश्वात. हाती लागलेल्या वर्तुळात आपलं ओंजळभर जग वसवू पाहते. कालांतराने तिचं असणं आवश्यकता होते सगळ्यांची. हे जमलं ना तुला! मग याहून संसार म्हणजे वेगळे काय असते? आहे यापेक्षा काहीही नवीन करायचे नसते, याबद्दल सगळ्याचे एकमत असते. स्त्री म्हणजे त्याग, समर्पण, स्नेह, सौहार्द वगैरेवगैरेचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. मन नावाची वस्तू तिच्या आयुष्यातून वजा झाली की, मागे उरते फक्त स्त्री. खरंतर तिला सखी व्हायचे असते. तिला राधा नाही बनता आलं अन् त्याला कृष्ण, तरी त्याच्या सुरांत तिचे श्वास समर्पित करायचे असतात. सूर सुटतात अन् सोबत येते तडजोड. तिही सवय झाली की, उरतात केवळ उपचार. उपचारांत कसला आलाय ओलावा?

शुष्क होत जाणाऱ्या पसाऱ्यातही ती आपलेपणाचा ओलावा शोधत राहते. तिच्यासाठी तो केवळ तो नसतो. तिच्या कपाळावरील कुंकवाच्या वर्तुळाभोवती तो गुंफला गेला असला, तरी त्याचं आयुष्य तिने मनात बांधून घेतलेलं असतं. तिच्या सुखा-दुःखाचा सवंगडी असतो तो. नव्हे तिला आपल्या आयुष्यात विरघळलेला प्रियकर हवा असतो. नवरा बनता येणं खूप सोप्पं असतं. पण नवऱ्यातला प्रियकर शोधणं अवघड. नवरा बनला की, त्याच्यातला प्रियकर संपतो. ती प्रियकर शोधत राहते. चालत राहते त्या वाटेने. हा तिच्या स्वप्नांपासून किती योजने पुढे निघून गेलेला असतो.

तिला त्याच्याशी काय काय बोलायचं असतं... मनात वसतीला आलेली किती गुपिते सांगायची असतात. दिवसभराच्या कामाचा आलेख काढून घ्यायचा असतो. मनात उगीच घर करून असलेल्या चिंता सांगायच्या असतात. मुलांच्या प्रगतीच्या पायऱ्या समजून घ्यायच्या असतात. केवळ आणि केवळ त्यालाच ऐकवायचं असं काही असतं तिच्या अंतरी. लाजून चूर झालेला चेहरा हातानी लपवत त्याला काही सांगायचं असतं. असं आणखी किती किती... काही आपलं, काही दुसऱ्यांचं, काही वाहण्याचं, काही सापडण्याचं, काही सुटण्याचं, काही निसटण्याचं, काही आयुष्याचं, काही भविष्याचं... अनेक विषय. तो मात्र तिला ऐकल्यासारखं करत पद्धतशीर दुर्लक्ष करीत राहतो.

तिला कळू लागतं, या सगळ्या चिवचिवाटात मी आहेच कुठे? तिला फक्त त्याच्या मनाचे तीर दिसले, तळ कुठे गाठता आला. मग तिची चिवचिव हळूहळू ओसरू लागते. आकांक्षा बनून अंतरी वसतीला आलेली स्वप्ने एकेक करून पांगतात. ओथंबून येणारे डोळे आटत जातात कोरड्या ऋतूसारखे. मन शुष्क होत जातं रखरखीत उन्हाळ्यातल्या भेगाळलेल्या भूमीसारखं. डोळ्यात कोंडलेली क्षितिजे धूसर होत परिस्थितीच्या मृगजळात हरवतात. त्याच्या मनाच्या आसमंतात तिला पंख पसरून भरारी घेताच आलेली नसते. त्याच्यापर्यंत पोहचण्याचा किती प्रयत्न केला. कितीदा साद घातली त्याला, पण त्याच्या मनाच्या रित्या दऱ्यांमध्ये प्रतिसादाचा प्रतिध्वनी विखरून गेला. ज्या पोकळीत तिचं सगळं सगळं अस्तित्व सामावलेलं असतं. जेथून तिच्या स्वप्नांचा प्रदेश प्रकाश घेऊन येणार असतो, तेच परगणे ओसाड होतात. त्याच्या जगाचे किनारे सुटलेले असतात. उरतात काठांवर कोरल्या गेलेल्या वाहण्याच्या खुणा. परिस्थिती तिच्याभोवती शून्य गुंफत राहते. ती सरकू लागते त्याच्याकडे, एकेक पावलांनी.

कधीतरी तिच्या अस्तित्वाची त्याला धूसर जाणिव होते. त्या विरघळत्या विश्वाला सूर देण्याचा प्रयत्न करतो तो. पण बोलता काहीच येत नाही, कारण शून्यातून कसले आलेत निनाद अन् कसल्या बेरजा. शून्याचं स्थान संख्येनंतर मोलाचं असलं, तरी संख्येच्या आधी त्याचं भविष्य शून्यच असतं. सावरण्याचा प्रयत्न करतोही तो, पण हे सगळं त्याला समजेललं असतंच असंही नाही. समजा समजलं असलं, तरी त्याच्या अस्तित्वाच्या आकृत्या आयुष्याच्या उतरत्या पडावावर पोहचलेल्या असतात, एवढं मात्र खरं. कवयित्री म्हणते, शून्याला कुठे बोलता येत असतं? समजा हे शून्यच त्याचं झालं, तर या शून्याला ऐकणारं आणखी एक शून्य सोबत असेल? कदाचित नाही. अगदी त्याची अन् त्याचीच 'ती'सुद्धा.

‘शून्याला बोलता येत नसतं!’ म्हणून कविता थांबली असली, तरी या शून्याच्या गर्भात एक धगधगता लाव्हा वाहतो आहे. त्याची दाहकता त्याला वेळीच आकळली असती, तिच्या धगीसह किंवा भूगर्भाच्या आत होणारी उलथापालथ समजली असती, निदान तिचे धक्के तरी. तर... शून्याला अर्थाचे नवे आयाम असते?
 

चंद्रकांत चव्हाण

*